11-mavzu XII-XV asrlarda Mo‘g‘ullar imperiyasi Reja

---

11-MAVZU XII-XV asrlarda Mo‘g‘ullar imperiyasi 
Reja:
1.
Mo’g’ullarning istilolari. 
2.
Xitoy va Erondagi mo’g’ul sulolalari. 
Tayanch so‘z va iboralar: Chingizxon
, Xulagu, Xubilay, Botuxon, Ugeday, Munke.
Asosiy matn:
CHingizxon davlatining idora qilinishi va ijtimoiy xarakteri. CHingizxon vafot etgan 
fursatga kelib, 1227 yilda mo‘g‘ul davlati juda ulkan territoriyani, ya’ni sharqda hozirgi Oxota 
dengizi sohillaridan tortib g‘arbda Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha cho‘zilib ketgan 
territoriyani egallar edi. Mo‘g‘ulistonning o‘zidan tashqari, unga SHimoliy Xitoy, O‘rta
Osiyoning katta bir qismi, Janubiy Sibir, Kavkazning bir qismi kirar edi. 1235 yildan boshlab 
mo‘g‘ullarning rasmiy poytaxti Orxon daryosi bo‘yidagi Qoraqurum shahari bo‘lib, u tom 
ma’nodagi shahardan ko‘ra, tezroq harbiy manzilni eslatardi. Yangi davlat ochiqdan-ochiq 
harbiy xarakterdagi davlat edy. Ko‘plab qo‘shin tashkil etilishi, tobe etilgan aholidan xiroj 
yig‘ish, bo‘ysundirilgan xalqlarni bostirish – CHingizxon va uning eng yaqin yordamchilari 
ko‘proq ana shu narsalar bilan band bo‘ldilar. Qo‘shinlar tanlab olish tajribasiga asoslanib, 
mo‘g‘ul hukumati istilo qilingan mamlakatlarni harbiy belgiga ko‘ra ma’muriy jihatdan bo‘lish 
usulini joriy qildi, Mamlakatlar tumanlarga bo‘lindi, butegishli territoriyadan xiroj yig‘adigan 
qo‘shinning aynan «10 ming kishilik otryadi», «ming kishilik otryadi» va «yuz ming kishilik 
otryadi» degan ma’noni bildirardi. Ma’muriy okruglar va rayonlarning boshliqlari ham tumanlar, 
mingboshilar, yuzboshilar va boshqalar deb atalardi. Istilo qilingan mamlakatlarni idora qilishda 
boshqa varvarlik xususiyati ham ko‘rindi, CHingizxon o‘zining oila a’zolariga udel(ulus)lar 
ajratib berdi. Mo‘g‘ul davlatining barcha bepoyon mulklari CHingizxon oilasining «votchinasi», 
meros mulki deb jo‘ngina qaraladigan bo‘ldi. Tez fursatda, CHingizxon hali hayotlik paytida, 
xususan, uning vafotidan keyin esa tumanlar, mingboshilar va boshqa harbiy grajdan boshliqlar 
tobe etilgan dehqon aholisini ekspluatatsiya qilgan yirik zamindorlarga aylana boshladilar.
Istilolardan burungi davrda mo‘g‘ullarda tarkib topgan va zodagonlar tomonidan 
yaylovlar ham eng ko‘psonli podalar bosib olishni o‘ziga tayanch qilib olgan «ko‘chmanchi 
feodalizm» 
eskidehqonchilikmadaniyatimavjudbo‘lganmamlakatlarda 
odatdagidehqonchiliktipidagifeodalizmgaaylandi.Mo‘g‘ullaristiloqilganturkxalqlaridagifeodaliz
mningbundanburungirivojig‘oliblarningmahalliy,ancharivojlanganfeodalmunosabatlarningyangif
ormalarigao‘tishiniengillashtirdi. Xorazm feodallari va boshqa feodallarning anchagina qismi 
mo‘g‘ullarga ixtiyoriy ravishda bo‘ysunib, tezda mo‘g‘ul zodagonlari bilan qo‘shilishib ketishdi.
Mo‘g‘ullarning CHingizxon vafotidan keying iistilolari; 1227 yilda CHingizxon Mo‘g‘ul 
davlatini o‘zining to‘rtta o‘g‘li o‘rtasida taqsimladi. Ulug‘ xon unvonini, asl Mo‘g‘ulistonni va 
SHimoliy Xitoyni CHingizxonning uchinchi o‘g‘li O‘gaday oldi. CHig‘atoy nomli ikkinchi 
o‘g‘li Amudaryoning sharqidagi O‘rta Osiyo erlarini oldi. O‘rta Osiyoning g‘arbiy qismi, 
shujumladan, SHarqiy Eron va SHimoliy Hindiston CHingizxonning to‘rtinchi o‘g‘li To‘luyga 
tegdi. CHingizxonning katta o‘g‘li Jo‘ji mamlakatlar taqsimoti vaqtida qazo qilgan edi. Jo‘jining 
o‘g‘li Botuxonga Irtish daryosidan tortib Ural tog‘larigacha cho‘zilib ketgan G‘arbiy Sibir va 
so‘ngra SHimoldan Kaspiy va Orol dengizlariga tutashgan territoriya, shujumladan, Janubiy Ural 
tog‘i etaklari berildi.
CHingizxonning vorislari uning istilolarini davom ettirdilar. 1235—1242 yillarda 
Botuxon SHarqiy Evropada juda kattaistilolarqildi. U Rusni, Volga bilan Don daryolari 
etaklaridagi Kama bolgarlarini, qipchoqlar vaboshqa xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirdi. Mo‘g‘ullar 
Vengriya, CHexiya(Moraviya) va Polshaga o‘tib kirdilar. Ularning qo‘shinlari qisman Serbiya 
va Bolgariya territoriyasi orqali o‘tdilar. O‘rta Osiyoni istilo qilgan vaqtdagi singari, tatar-
mo‘g‘ullar Evropada ham o‘zlaridan keyin hamma joyni dahshatli vayronga va xarobazorga 
aylantirdilar. YUzminglab kishilar halok bo‘ldi, gullab-yashnab turgan shaharlar vayronaga 
aylandi. Aholi o‘rmonlarga qochib jon saqladi. Aholining qolgan qismiga og‘ir xiroj solindi.
Ruslarning qahramonona qarshilik ko‘rsatishi mo‘g‘ullarni holdan toydirdi va G‘arbiy 
Evropani vayronlikdan qutqarib qoldi. SHarqiy Evroladagi boshqa xalqlardan chexlar bilan 

---

polyaklar tatar-mo‘g‘ullarga qarshi kurashda juda aktivlik ko‘rsatdilar. 1241 yil aprelida 
Sileziyaga bostirib kirgan mo‘g‘ullar Lignits shahariga yaqin joyda birlashgan polyak va nemis 
ritsar otryadlarini yanchib tashladi. Mo‘g‘ullar Moraviya territoriyasiga kirdilar. Biroq chex-
moraviya ritsarlari Olomoun shahari yaqinida (1241y.iyui) Botuxon qo‘shinlarining’ bir qismini 
engdi. Ana shunday taxlika ostida qolgan paytda german imperatori Fridrix II SHtaufen juda 
passivlik ko‘rsatdi. Agar german imneratori mo‘g‘ullar hujumiga qarshi kurashda Vengriya 
koroliga yordam berguday bo‘lsa, u(vengrkoroli) Germaniya imperiyasiga hatto(lennik) vassal 
bo‘lishga ham roziman deyishiga qaramay, FridrixII SHtaufen ventrlarga ham, polyaklarga ham 
hech qanaqa yordam ko‘rsatmadi. Imperator Evropaga ko‘rquv solgan mo‘g‘ul xavf-xatariga 
qarshi yordam ko‘rsatishning biror-bir amaliy tadbirlarini ko‘rish o‘rniga Evropaning xristian 
korollariga va german kinyazlariga birgina «sirkulyarlar yozish» bilangina cheklandi.
30 va 40-yillarda mo‘g‘ullar butun Zakavkazeni—Gruziya, Armeniya va Ozarbayjonni 
istilo qildilar. O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullarning istilolarini CHingizxonning boshqa nevarasi’—
To‘luyning o‘g‘li Xulagu davom qildi. Xulagu 50 va 60-yillarda Eronni, Mesopotamiyani va 
Suriyani bosib oldi. 1258 yil boshlarida Xulagu Bagdodni oldi. Bu vaqtga kelib Bag‘dodning 
siyosiy ahamiyati ko‘pdan tushib ketgan edi. Ammo bu shahar eng katta savdo sanoat va 
madaniyat markazi bo‘lib qolaverdi. Bag‘dodda ko‘pdan-ko‘p muhtasham binolar bor edi. Arab 
va boshqa sharq adabiyotining qimmatbaho to‘plamlari saqlanadigan katta-katta kutubxonalar, 
shuningdek, badiiy hunarmandchilik asarlarining eng boy kolleksiyalari Vag‘dod shahriga 
haqiqiy shuhrat bag‘ishlagan edi. Xalifalar poytaxti bir hamla bilan olindi. Mo‘g‘ullar uchha 
fatdan ko‘proq shaharni vahshiyona tarzda taladilar. Bag‘dod shahriga o‘t qo‘yilib, shahar va 
undagi barcha qimmatbaho badiiy boyliklar batamom yo‘q qilib tashlandi. Abbosiylar avlodidan 
bo‘lib, buvaqtda musulmonlar olamiga diniy jihatdangina hokimiyat yurgizib kelayotgan xalifa 
Mustasim asirga olindi va Xulaguning buyrug‘iga binoan, bo‘g‘ib o‘ldirildi. SHu vaqtda 
mo‘g‘ullar Xitoyning janubiy viloyatlarini egallash uchun Xitoyga qarshi kurashmoqda edilar. 
Ugaday vorislarining o‘rnini olgan Xubilayxon (Xulaguning ukasi) 1279 yilda butun Xitoyga 
imperator bo‘ldi(Pekin shahrini o‘ziga poytaxt qildi). Xubilayxon asos solgan mo‘g‘ul-xitoy 
dinastiyasi YUan dinastiyasi deb ataldi.
Mo‘g‘ul istilolarining Evropa va Osiyo uchun ahamiyati. Mo‘g‘ullarning XIII asrdagi 
istilolari Evropa va Osiyo tarixida juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu istilolar Evropa tarixida 
avvalo Rossiyaning ahvoliga ta’sir qildi. Tatar-mo‘g‘ullar hujumi natijasida Rossiyaning 
taraqqiyoti to‘xtalib qoldi, ammo uning sop-sanoqsiz qurbonlari evaziga G‘arbiy Evropa 
mamlakatlarining osoyishta rivojlanishi ta’minlandi. Biroq mo‘g‘ullar istilosi natijasida Rus 
elining iqtisodiy va madaniy hayotida yuzbergan tushkunlik oqibatda yo‘qotiladi, ruslar 
mo‘g‘ullar istibdodini ag‘dardilar. Tatar-mo‘g‘ullarga qarshi kurashda rus milliy hayotining 
mustahkam markazi—Moskva vujudga keldi. Ammo kurash xalq ommasidan juda ko‘p 
qurbonlar talab qildi. Mo‘g‘ullar hukmronlik qilgan davrda Rusning qadimgi madaniy 
markazlardan—Vizantiyadan va janubiy slavyanlardan aloqasi uzilib qoldi. Holbuki, Rus ko‘p 
asrlar davomida Vizantiya va janubiy slavyanlar bilan aloqa qilib kelar edi. SHu bilan bir vaqtda, 
mo‘g‘ullar hukmronlik qilgan davrda Rus G‘arbiy Evropa mamlakatlari bilan ham normal 
iqtisodiy va boshqa xil munosabatlarni rivojlantira olmadi, o‘rta asrlarning so‘nggi asrlarida 
G‘arbiy Evropa mamlakatlari o‘z ishlab chiqaruvchi kuchlarini bir muncha tez rivojlantirmoqda 
edi.
Tatar-mo‘g‘ullar hujumi Vengriya va Polshaning rivojlanishiga ham yomon ta’sir qildi. 
Bu mamlakatlar mo‘g‘ullarning hujumidan Rusga qaraganda beqiyos darajada kam zarar ko‘rgan 
bo‘lsalarda, lekin ular ham zaiflashgan edi. Buning natijasida Vengriya bilan Polsha german 
feodallariga qaram bo‘lib qoldi, german feodallari Vengriya bilan Polshaning milliy davlat bo‘lib 
yashashiga jiddiy xavf soldilar, Mo‘g‘ullar istilosi Osiyo mamlakatlari boshiga og‘ir musibat 
larsoldi. Qadimgi iqtisodiy va madaniy markazlar vayron qilindi, irrigatsiya sistemasi-buzilib, 
yaroqsiz holga keltirildi, juda katta mo‘g‘ullar davlati vujudga keltirilgan bo‘lsa ham qadimiy 
savdo yo‘llari huvillab qoldi, holbuki, bunday, davlatning paydo bo‘lishi Osiyodagi «birlashgan» 
mamlakatlar orasida savdo-sotiq ishlarining yanada qizib ketishini ta’minlashi lozim edi. Bunday 

---

bo‘lishi mumkin emas edi, chunki, bir tomondan, mo‘g‘ul istilolari mahalliy aholi hayotining 
tubnegizi—irrigatsiyaga batamom putur etkazgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, mo‘g‘ullar 
«imperiyasi» ning o‘zi ham tez vaqt ichida parchalanib ketdi. CHingizxon vorislari bir 
dinastiyaga mansub bo‘lsa ham, ular bir-birlariga qarshi shiddatli urushlar olib bordi. 
CHingizxonning o‘g‘li Ugaday avlodlarini Xulagular batamom qirib bitirdi. Feodal 
munosabatlar tobora avj olishi munosabati bilan Urta Osiyoning o‘zida tamomila feodal 
tarqoqlik vujudga keldi. Boshda CHingizxonning o‘g‘illari va nevaralari boshchilik qilgan ulus-
davlatlar XIII asrning ikkinchi yarmida birnecha o‘nlab uluslarga (bekliklarga) bo‘linib ketdi: bu 
uluslarning tepasida qisman CHig‘atoy va Xulagu dinastiyalaridan bo‘lgan, qisman boshqa 
joylardan ko‘chib kelgan mo‘g‘ul feodallari hamda mahalliy turk zodagonlarining urug‘ va 
avlodlaridan bo‘lgan bek va amirlar turar edi. 

---

Document Outline

• Asosiy matn: