11-mavzu. Nazorat qilishning usul va uslublari

11-mavzu.

Nazorat qilishning usul va uslublari

1.Ushbu tushunchalarning mazmunini yoriting.

“ nazorat ”, « uslub » tushunchalarining mazmuni. Nazorat qilishning usul va uslublari

O’quv topshirig`i


«Qanday» organayzerini to’ldiring
1-ilova

Muhim muammoning yechimini topishga yordam beradi va “Qanday” savoli orqali muammo hal qilinadi.

Nazorat qilishning usul va uslublari

Qanday?

Qanday

Qanday? Qanday?

1.Nazorat - haqiqiy qiymatlarning berilgan qiymatlardan og'ishlari yoki ularning mos kelishi va tahlil natijalarini aniqlash, baholash va ma'lumot berish jarayoni. Siz maqsadlarni, (maqsad / maqsad), rejaning borishini (maqsad / bo'ladi), prognozlarni (bo'ladi / bo'ladi), jarayonning rivojlanishini (bo'ladi / bo'ladi) nazorat qilishingiz mumkin.
Nazorat predmeti nafaqat bajaruvchi faoliyat, balki menejerning ishi ham bo'lishi mumkin. Nazorat ma'lumotlari tartibga solish jarayonida qo'llaniladi. Shunday qilib, ular rejalashtirish va nazoratni yagona boshqaruv tizimiga (Controlling) birlashtirishning maqsadga muvofiqligi haqida gapiradilar: rejalashtirish, nazorat qilish, hisobot berish, boshqarish (39-rasm).
Nazorat bevosita yoki bilvosita jarayonga bog'liq bo'lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Tekshirish (qayta ko'rib chiqish) - jarayondan mustaqil shaxslar tomonidan nazorat qilish.
1. Asosiy boshqaruv tushunchalari
Nazoratni ham tasniflash mumkin:
1. nazorat subyektining korxonaga mansubligi bilan (ichki, tashqi);
2. majburiyat asosida (ixtiyoriy, nizomga ko‘ra, shartnomaviy, qonunga ko‘ra);
3. nazorat ob'ekti bo'yicha (ob'ekt uchun, qarorlar uchun, natijalar uchun);
4. muntazamlik bilan (muntazam, tartibsiz, maxsus).
Umuman olganda, nazorat qilish jarayoni quyidagi bosqichlardan o'tishi kerak:
1. Boshqaruv kontseptsiyasining ta'rifi ("Nazorat qilish" kompleks boshqaruv tizimi yoki xususiy cheklar);
2. Nazorat maqsadini aniqlash (boshqaruv jarayonining maqsadga muvofiqligi, to'g'riligi, muntazamligi, samaradorligi to'g'risida qaror qabul qilish);
3. Testni rejalashtirish:
- nazorat qilish ob'ektlari (potentsiallar, usullar, natijalar, ko'rsatkichlar va boshqalar);
- tekshiriladigan normalar (axloqiy, huquqiy, ishlab chiqarish);
- nazorat subyektlari (ichki yoki tashqi nazorat organlari);
- nazorat qilish usullari;
- hajmi va nazorat vositalari (to'liq, uzluksiz, tanlab, qo'lda, avtomatik, kompyuterlashtirilgan);
- tekshirishlarni o'tkazish muddatlari va davomiyligi;
- tekshirishlar ketma-ketligi, usullari va tolerantliklari.
4. Haqiqiy va belgilangan qiymatlarni aniqlash;
5. Tafovutlarning identifikatorini aniqlash (aniqlash, miqdoriy aniqlash);
6. Eritmani ishlab chiqish, uning vaznini aniqlash;
7. Yechimni hujjatlashtirish;
8. Metacheck (tekshirish tekshiruvi);

9. Qarorni e'lon qilish (og'zaki, yozma hisobot);

10. Yechimni baholash (burilishlarni tahlil qilish, sabablarni mahalliylashtirish, javobgarlikni belgilash, tuzatish imkoniyatlarini o'rganish, kamchiliklarni bartaraf etish choralari).
Boshqarish jarayonlarini nazorat qilish va tashkil etish to'g'risida qaror qabul qilish uchun bir qator mezonlar muhim bo'lishi mumkin: uning samaradorligi, odamlarga ta'sir qilish ta'siri, nazorat vazifalari va uning chegaralari .
Boshqarish tizimlarining turlari.
Boshqaruv tizimlari hodisalarning juda keng toifasini tahlil qilishi mumkin: tashkiliy natijalarni o'lchashdan tashkiliy xatti-harakatlarni o'lchashgacha, bu, albatta, ancha murakkab. Nazorat boshqaruvning barcha darajalarida amalga oshirilishi kerak: korporativ, bo'linma, funktsional va individual.
Nazoratning barcha turlari jadvalda jamlangan. 1.1.
Bozor nazorati eng ob'ektiv hisoblanadi, chunki u narx tizimiga asoslanadi va kompaniyaning xatti-harakatlarini baholashga imkon beradi va foydalanilgan ko'rsatkichlar juda ob'ektivdir. Aktsiyalarning bozor narxi raqobat bilan belgilanadi va uning barcha tebranishlari menejerlarga fikr-mulohaza shaklida ularning faoliyati haqida fikr beradi. Investitsiyalar rentabelligi darajasi investitsiya kapitalining rentabelligini o'lchaydi va bozor nazoratining yana bir shakli hisoblanadi. Korporativ miqyosda bunday baholash kompaniyaning boshqa firmalarga nisbatan faoliyatini ko'rsatishi mumkin, bo'linma darajasida u diversifikatsiya qilish uchun muhim bo'lgan firma bo'limlari ishiga nisbiy baho beradi.
1-jadval
Boshqarish tizimlarining turlari va ularning mazmuni
Transfer narxlari filiallar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ko'rsatadi. Ular ikki usulda belgilanishi mumkin: bozor bahosi va tannarx asosida, shuning uchun ularni ko'rsatkich sifatida ishlatishda ma'lum muammolar mavjud. Bo'lim darajasida bozorni nazorat qilishning muvaffaqiyati korporativ va bo'linma menejerlarining resurslarni narxlash bo'yicha teng qarorlar qabul qilish qobiliyatiga bog'liq, bu ko'p tarmoqli shtab-kvartirada juda muhimdir.
Bozor nazorati portfelni rejalashtirishning asosidir, chunki investitsiyalarning daromadlilik stavkalarini (ROI) solishtirish kompaniya uchun o'z filiallari faoliyatini baholashning asosiy usuli hisoblanadi.
Chiqish nazorati boshqa ob'ektiv usullar mavjud bo'lmaganda qo'llaniladigan keyingi ob'ektiv nazorat shaklidir. Shu bilan birga, kompaniya turli bo'limlar, funktsiyalar yoki bo'linmalar uchun tegishli maqsadlarga erishishni baholashi yoki bashorat qilishi kerak. Bo'linma darajasi sotish hajmini, samaradorligini, o'sishini va bozor ulushini baholaydi. Ushbu ko'rsatkichlar bo'limlar faoliyati davomida o'zgaradi va ularning rahbarlarining xatti-harakatlarini aks ettiradi. Funktsional darajada tegishli maqsadlarga erishish darajasi ham baholanadi. Funktsional natijalar kompaniyaning o'ziga xos afzalliklarini rivojlantirish uchun ishlatilishi mumkin, ular bir vaqtning o'zida xodimlarning xatti-harakatlarini boshqarishning kuchli usullaridir.
Shaxsiy natijalar bo'yicha nazorat barcha darajalarda keng tarqalgan - top-menejerlar, marketologlar, ishlab chiqarish xodimlari va boshqalar. Biroq, samaradorlikni baholashda qiyinchiliklar mavjud bo'lganda (masalan, AR-GE yoki jamoaviy ishda), individual daromadlarni baholash juda qiyin. Chiqish nazoratidan noto'g'ri foydalanish tashkilotning barcha darajalarida salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Byurokratik nazorat - bu bo'limlar, funktsional organlar va xodimlarning xatti-harakatlarini nazorat qilishning direktiv shakli. eng yaxshi usullar natijalarga erishish. Qoidalar va tartiblar harakatlar uchun ko'rsatmalardir. Ular nima qilish kerakligini ko'rsatadi va shuning uchun standart xatti-harakatlar bashorat qilinadigan natijalar va reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Ular odatda odatiy holatlarda foydalidir, ammo boshqa hollarda foydalanish qiyin.
Byudjetlar - bu resurslarni taqsimlash qoidalari to'plami. Ular tashkilotning tuzilishi bilan belgilanadi va ma'lum chegaralarni belgilaydi. Maxsus e'tibor ularni amalga oshirish jarayonida bo‘limlar va funksional organlar o‘rtasida ziddiyat yuzaga kelmasligiga e’tibor qaratish lozim.
Standartlashtirish xulq-atvorni nazorat qilishning juda muhim usuli hisoblanadi. Kirishlar, jarayonlar va chiqishlar standartlashtirilishi mumkin. Kirishlar inson yoki jismoniy resurslarning yuqori sifatiga ega bo'lishini ta'minlash uchun nazorat qilinadi. Faoliyatni dasturlash va minimal xarajatlar va yuqori sifatni ta'minlash uchun jarayon standartlashtirilgan. Tashkiliy natijalar muayyan mezonlarga muvofiq standartlashtiriladi yakuniy mahsulotlar, sifat va xizmat. O'z faoliyatini standartlashtirishda kompaniya yaratadi samarali tizim ishlashingizni kuzatish.
Menejer byurokratik nazorat vositalaridan foydalanishni ularning maqsadga muvofiqligini ta'minlash uchun nazorat qilishi kerak. Shuni esda tutish kerakki, ushbu turdagi nazorat juda qimmat, har holda, bozorga qaraganda qimmatroq. Natijalarni, na xatti-harakatlarni kuzatish yoki o'lchash mumkin bo'lmasa, tashkilot boshqa nazorat shakllarini topishi kerak. Jamoa nazorati eng foydali hisoblanadi. U firmaning ichki natijalar tizimini yaratishga asoslanadi. Nazoratning bu shakli xodimlarning o'zlari o'z xatti-harakatlarining normalari va natijalarini o'rnatishlaridir. Bunday nazorat kirishlarni standartlashtirish bilan birgalikda foydalidir. Katta tashkilotda turli bo'limlar yoki mahsulot liniyalari turli madaniyatlarga ega bo'lishi mumkin va bu holat ular orasidagi aloqalarni buzadi. Kompaniya o'sib borayotgan yoki tez o'zgarganda jamoaviy nazorat noqulay, chunki bu tashkiliy o'zgarishlarni hisobga olish uchun vaqt yo'q. Amalda kompaniya tomonidan bir vaqtning o'zida turli xil nazorat turlari qo'llaniladi va ularning to'g'ri kombinatsiyasi juda muhimdir.
Biznes natijalarini nazorat qilish va o'lchash.
Nazorat natijalarini eng samarali baholash uchun yakuniy maqsadlar va asosiy natijalar aniq belgilanishi kerak. Tijorat faoliyati natijalarini baholash nuqtai nazaridan nazorat strategik alternativalarni, uzoq muddatli asosiy natijalarni, ularga erishish darajasini, birinchi navbatda, yil kontekstida baholashga qaratilgan. Ular kompaniya, bo'lim, xodim darajasida baholanadi. Nazorat ham tijorat, ham yordamchi faoliyat natijalariga qaratilgan bo'lishi kerak.

Nazorat holatiga misol

Asosiy natija	Rejalashtirilgan natija	Natija	Metr	Baholash va xulosalar
1. tijorat faoliyati:
Daromadlilik	Barcha kapital bo'yicha joriy foyda darajasining +2%	o'sish 3%	Barcha kapital bo'yicha foyda	Maqsadga erishildi, ammo foyda ulushi hali etarlicha yuqori emas.
Nazorat qilinadigan bozor ulushi	25% ichki bozor	33% ichki bozor	%da ulush	Maqsaddan oshib ketdi; ichki bozor ulushi ancha yuqori; eksportga e'tibor bering
Ma'muriy xarajatlar	10% tejash	3% tejash	Buxgalteriya xarajatlari	Maqsadga erishilmadi. Sabablari va omillarini tushuning
Asosiy natija	Rejalashtirilgan natija	Natija	Metr	Baholash va xulosalar
2. Yordamchi faoliyat:
Mehnat unumdorligi	Xuddi shu xodimlar bilan operatsiyalar sonini 20% ga oshiring	Ishchilar sonining 3% ga qisqarishi bilan 15% ga o'sish	Amalga oshirilgan operatsiyalar soni	Maqsadga deyarli erishildi. Faoliyatni davom ettiring
Xodimlarni rag'batlantirish	Ishga bo'lgan ishtiyoqning sezilarli darajada oshishi, harakatga bo'lgan ichki xohish	Sezilarli o'sish	"Menimcha" asosida tahlil qilish	Ishonchli motivatsiyaga erishildi, yutuqlarni mustahkamlang
Kompaniya tasviri	Tasvirni ommalashtirish	Ma'lumotlar bilan tasdiqlangan kompaniyaning matbuot imidjida sezilarli darajada jonlandi	Gazetalardagi havolalar soni; "Menimcha" asosida tahlil qilish	Faollashuv kuzatilmoqda. Faoliyatni davom ettiring. Kompaniyaning jamiyatdagi imidjini o'rganish

Nazorat bosqichidagi rahbar boshqaruv xatti-harakatlarini ham tahlil qilishi kerak. Eng yaxshi kombinatsiya - qat'iyatlilik va moslashuvchanlik. Eng yomon variant - tajovuzkorlik va letargiya.
Uslub — tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar. Umumxalq tili doirasida til vositalarining bunday tanlab olinishi nutqning xilmaxil koʻrinishlarining paydo boʻlishiga olib keladi. Nutq Uslub tilning vazifasi bilan bevosita bogʻliq boʻladi. Shuning uchun ham ular vazifaviy (funksional) U. deb yuritiladi. Vazifaviy U. deganda, tildan farq qiladigan qandaydir aloxdda narsa tushunilmaydi, balki aniq bir adabiy til tarkibi ichida qaraladigan, oʻziga xos xususiyatlari, xizmat qilish doirasi bilan oʻzaro farq qilib turadigan yordamchi tizim tushuniladi.
Vazifaviy U. nutqkoʻrinishlarining asosiy vazifalariga, yaʼni aloqa, xabar berish, taʼsir etish vositasi boʻlishiga koʻra turli qismlarga boʻlinadi. Adabiy tilning quyidagi vazifaviy U.lari mavjud: 1) soʻzlashuv U.; 2) rasmiy U.; 3) ilmiy U.; 4) publitsistik U.; 5) badiiy U. Vazifaviy U.ni nomlash va atash ham ularning qanday aloqa doirasida ishlatilganligiga qarab belgilanadi. Soʻzlashuv U.i — kishilarning kundalik norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birliklarining oʻziga xos amal qilishidir. Vazifaviy U.ning bu turi oʻziga xos ish koʻrsatish sharoiti, yaʼni fikr olishuvning bevositaligi, til vositalarini saylab ishlatilmasligi bn, shuningdek, ohang vositalari, mimika, imoishora kabilardan keng foydalanish, oddiy leksik va frazeologik birliklarning , ekspressivemotsional vositalarning keng ishlatilishi bilan ajralib turadi. Mas, farzand — jujuq, dunyodan oʻtmoq — jon bermoq, imtihondan oʻta olmaslik — imtihondan yiqilmoq kabi juftliklarning ikkinchisi asosan soʻzlashuv U.iga xos. Soʻzlashuv U. i fonetik, leksik, morfologik va sintaktik oʻziga xosliklarga ega. Rasmiy U. (rasmiy ish qogʻozlari U.i) — hozirgi oʻzbek adabiy tilining rasmiy yozishmalar va yuridik ishlarda amal qiladigan bir koʻrinishidir. Qonunlar matnlari, farmonlar, buyruq va koʻrsatmalar, shartnomalar, har xil rasmiy hujjatlar, tashkilotlar oʻrtasidagi yozishmalar rasmiy uslubda yoziladi. Bu U. boshqa U.dan lugaviy va grammatik xususiyatlari jihatidan farqlanadi. Rasmiy U.da soʻz va soʻz shakllarini qoʻllashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish U.ida kichraytirish, erkalash qoʻshimchalarini olgan soʻzlar, koʻtarinki,tantanavor yoki shevaga oid soʻzlar, tor doiradagi kishilargina tushunadigan soʻzlar, oʻxshatish, mubolagʻa kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi shakllar ishlatilmaydi. Rasmiy ish qogʻozlari matnining xolislik, aniqlik, ixchamlik, mazmuniy toʻliklikdan iborat zaruriy sifatlari undagi oʻziga xos soʻz qoʻllash, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali taʼmin etiladi. Bu U.dagi ran qurilishi, odatda, tasniflovchi, qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarning birligiga asoslanadi. Shuning uchun ham rasmiy ish qogʻozlari (hujjatlar)da nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyushiq boʻlakli gaplar koʻp koʻllanadi. Pekin ran tarkibida odatdagi soʻz tartibiga qatʼiy rioya qilinadi. Rasmiy U.da surok, va undov gaplar deyarli qoʻllanmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Matn birinchi shaxe yoki uchinchi shaxe tilidan yoziladi. Rasmiy ish qogʻozlari matnini tuzishda turgʻunlashgan, qoliplashgan soʻz birikmalaridan keng foydalaniladi. Mas, buyrukda "... soʻm maosh bilan ... lavozimiga tayinlansin", yoki xizmat yozishmalarida "Sizga ...ni maʼlum qilamiz". "...ga korxona kafolat beradi" kabi qoliplashgan tuzilmalar qoʻllanishi mumkin.
Ilmiy U. — fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan vazifaviy U.dir. Bu U.da tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq taʼriflanadi, tushuntiriladi. Vazifaviy U.ning bu turi terminologik va mavhum leksikaning , murakkab sintaktik tuzilmalarning qoʻllanishi, soʻzlarning asosan aniq, toʻgʻri maʼnoda ishlatilishi, maxsus iboralarga egaligi va sh.k. bilan ajralib turadi. Ilmiy U.da yana fanning turli sohalariga oid ramz (simvol) va belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy U. oʻz ichida quyidagi mayda U. ga boʻlinadi: ilmiy ish U., ilmiytexnik U., ilmiyommabop U., ilmiypublitsistik U. Fanning u yokiu sohasiga tegishli tushunchalarni ifodalovchi terminlarga boyligi ilmiy U.ning eng asosiy xususiyatlaridan biridir.
Publitsistik U. vazifaviy U.ning bir turi boʻlib, u ijtimoiy, siyosiy soʻz va iboralarning qoʻllanishi, janrlarning xilma-xilligi va buning natijasida til vositalaridan uslubiy foydalanishning rang-barangligi va sh.k. belgilar bilan xarakterlanadi. Publitsistik U. ijtimoiysiyosiy adabiyotlarda, vaqtli matbuotda, siyosiy chiqishlarda, majlislardagi nutqlar va sh.k.da oʻz ifodasini topadi. Ijtimoiysiyosiy bilimlarni targʻib qiluvchi va keng xalq ommasiga yetkazuvchi vosita sifatida bu uslub tilining rang-barangligi bilan kishilar ongiga koʻproq taʼsir etadi. Publitsistik U.ning yana bir xususiyati shundaki, unda qisqalik asosiy oʻrinni egallaydi, yaʼni qisqa, loʻnda, tushunarli, yorqin, ixcham tilda yozish asosiy talablardan hisoblanadi. Publitsistik U.da til vositalaridan foydalanishda muallifning individual U.i deyarli ajralib yoki sezilib turadi. Ayniqsa, bu holat ocherk, felyeton, badiiy publitsistik makrlada tez koʻzga tashlanadi. Badiiy U.da ham bu holat mavjud; rasmiy U.da esa bunday xususiyat yoʻq. Publitsistik U. baʼzi qoʻllanma va ilmiy adabiyotlarda "ommabop U.", "matbuot U.i" kabi terminlar bilan ham ataladi.
Badiiy U. — tilning kommunikativ va estetik vazifalari birligi bilan boshqa U.ga xos unsurlardan keng foydalanishi, ekspressiv va tasviriy vositalarning koʻp ishlatilishi, soʻzlarning obrazli, koʻchmametaforik qoʻllanishi va sh.k. belgilari bilan ajralib turadi. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud boʻlgan barcha lugʻaviy birliklarning ishtirok etaverishi va ularning muhim bir vazifaga — estetik vazifani bajarishga xizmat qilishini badiiy nutq U.ining oʻziga xos xususiyati deb qarash kerak boʻladi. Chunki ana shunday imkoniyat boshqa vazifaviy U.da chegaralangandir. Adabiy tilda dialektizmlar, jargonlar, varvarizmlardan, dagʻal soʻzlardan foydalanish maqsadga muvofiq boʻlmagani holda ularni badiiy U.da oʻrni bilan qoʻllash mumkin. Vazifaviy U.ning hech birida til oʻzining tuzilish jihatlari, lugʻat tarkibi, yaʼni soʻzning maʼno boyligi va rang-barangligini, toʻgʻri va koʻchma maʼnolarni badiiy nutq U.idagichalik namoyish qila olmaydi, grammatik qurilishi, yaʼni gaplarning barcha tiplari bilan ishtirok eta olmaydi. Badiiy adabiyotning barcha janrlarida soʻz ishlatish va soʻz tanlash imkoniyatlariga bir mezon bilan yondashib boʻlmaydi. Har qaysi adabiy janrning tasvir usuli, soʻz tanlash yoʻsini shu janrdagi asarning umumiy mavzusiga, janr turiga boglik boʻladi. Mas, bayon shaklida yozilgan roman, hikoyaning til vositalari bilan satirik yoki yumoristik asarning til vositalari bir xil emas. Bulardan tashqari, sinonim soʻzlarning u yoki bunisidan foydalanish ham badiiy asar janriga bogʻliq. Mac, bashar, samo, oraz, mujda soʻzlari, asosan, nazmda qoʻllanadi. Nasrda yoki soʻzlashuv nutqida esa bularning sinonimlari — odam, osmon, yuz, shamol, xushxabar soʻzlari keng qoʻllanadi. Badiiy nutq U.ida yozilgan asarlarni tasviriy vositalarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Uslubiy figuralar deb ataluvchi tasvir vositalari — inversiya, takror, oʻxshatish, sifatlash, metafora, jonlantirish, antiteza, gradatsiya, ellipsis, ritorik soʻroqlarning badiiy U.da faol qoʻllanishi bu U.ning oʻziga xos tarkibi mavjudligini koʻrsatadi. Til vositalarining vazifaviy chegaralanishi ularning nutq jarayonida ham farqlash zaruriyatini keltirib chiqaradi.