11-mavzu: Movarounnahr chig‘atoy ulusi tarkibida. Reja

Davlat boshqaruvi va siyosiy tizimi
Mug‘ilistonning o‘zida va saltanatning sharqiy qismlarida CHingiziylar
xonadoni shahzodalari dastlab kobegun, keyinchalik tayji deb atalgan.
CHingiziylar davlatining g‘arbiy qismida shahzodalar boshqacha atalgan. XIII-XIV asrlar musulmon mualliflari asarlarida dastlabki CHingiziylar shahzoda, podshozoda yoki oddiy forscha pisar (o‘g‘il) deb atalgan bo‘lsa, g‘arbiy chingiziylarning uchinchi, to‘rtinchi va keyingi avlodlari turkcha o‘g‘il (ogul), o‘g‘lon (oglan) (odatda shahzodaning nomidan keyin) sifatida tilga olinadi.
YUqorida eslatganimizdek, XIV asrdan boshlab (ayniqsa g‘arbiy CHingiziylarda) nisbatan keng tarqalgan shahzodalar unvoni sulton hisoblanadi.Xullas, CHingizxon asos solgan saltanat Markaziy Evropadan YApon dengizigacha, O‘rta Er dengizidan Hindixitoygacha bo‘lgan ulkan hududni o‘z ichiga olgandi. Madaniy jihatdan bo‘ysundirilgan xalqlardan ancha orqada bo‘lgan CHingiziylar qaram o‘lkalar tarixiy taraqqiyotida salbiy iz qoldirdi. CHingizxon asos solgan saltanatda uluslarga bo‘lib boshqarish joriy qilingan bo‘lsa-da, har bir ulus mustaqil bo‘libgina qolmay, ular o‘rtasida uzoq yillar o‘zaro urushlar bo‘lib turdi.
2. CHig‘atoy ulusi-ma’muriy tuzilishi va boshqaruvi
1227 yilda CHingizxon vafot etganidan so‘ng uning davlati quyidagi to‘rtta ulusga bo‘lindi:

• 
  1. Jo‘jiylar (Jo‘ji avlodi) – Dashti Qipchoq.
  
• 
  2. CHig‘atoiylar (CHig‘atoy avlodi) – Ettisuv, Movarounnahr, SHarqiy Turkiston.
  
• 
  3. Xulagiylar (Tuluxonning o‘g‘li Xulagu avlodi) – Eron.
  
• 
  4. YUan dinastiyasi (Tuluxon avlodi) – Mug‘iliston va Xitoy.
  

CHingizxonning qudratli davlat barpo etish jarayonidayoq yirik mug‘ul zodagonlari, harbiylari o‘rtasida ikkita bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan yunalish paydo bo‘ladi. Bu yo‘nalishlarning birinchisi – xon hokimiyati, davlatning markazlashuv jarayonlari, bosib olingan xalqlar, ularning iqtisodiyoti, madaniyati va diniga bo‘lgan ijobiy munosabatlardan iborat edi.

• 
  Bu yo‘nalish tarafdorlari musulmonlar va karvon savdosi tashkilotchilari homiysi Ugedey (1229-1241 yy.), soliqlarni tartibga solib, shaharlar qurilishi va o‘troqlashuv jarayonlariga katta ahamiyat bergan Kebekxon (1318-1326 yy.) edi.
  
• 
  XIII asr oxirlariga qadar, reaksion, birinchi yo‘nalishga o‘ta dushmanlik kayfiyatida bo‘lgan