11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

4.  Huquqiy  tarbiyani  amalga  oshirishning  yo‘l  va      vositalari.  Davlat 
ramzidan  pedagogik  maqsadlarda  foydalanish,  ta‘lim  va  tarbiya 
jarayonida  ularning  ahamiyatini  o‘quvchilarga  tushuntirish,  ularning  hulq 
atvoriga  chuqur  ta‘sir  etadi.  Hozirgi  vaqtda  davlat  ramzidan  foydalangan  holda 
o‘quv-tarbiya ishlarini tashkil etish alohida muhim masalalardan bo‘lib turibdi. 
Hayotga  qadam  qo‘yuvchi  har  bir  o‘smir  o‘z  Respublikasining  qomusini 
bilishi,  unga  amal  qilishi  kerak.  O‘quvchi  va  yoshlarda  O‘zbekiston 
Respublikasi  madhiyasi,  gerbi  va  bayrog‘iga  nisbatan  chuqur  hurmatni 
tarbiyalash  ishlarimizning  uzviy  qismini  tashkil  etadi.  Huquqiy  tarbiyani 
muvaffaqiyatli  hal  etish  uchun  har  bir  maktab,  kollej,  litsey  o‘z  o‘quvchi  va 
talabalariga  davlat  ramzlarining  tub  moxiyatini  ochib  ko‘rsatishlari  va  ular 
haqidagi  Nizomlarni  puxta  o‘rganishlarini  tashkil  etishlari  zarur.  Davlat 
hokimiyatining  ramzlari  o‘zining  mohiyati  jihatidan  huquq  bilan  bog‘liq 
bo‘lib,  muhim  tarbiyaviy  mazmunga  ega.  O‘zbekiston  Davlat  gerbi,  bayrog‘i, 
madhiyasi  mamlakatimizdagi  barcha  millat  va  еlatlar  birligi,  do‘stligi  va 

---

qardoshligining  ramzlari  hisoblanadi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  davlat  ramzlari 
juda boy, siyosiy-ma‘naviy   davlat tushunchalariga egadir. 
Ularning  mazmunlari  bilan  o‘quvchi  va  yoshlarni  tanishtirish 
pedagogik  jamoalarning  muhim  burchidir.  O‘quvchi  va  yoshlar  o‘rtasida  olib 
boriladigan  ta‘lim-tarbiya  ishlarida  faqat  Davlat  ramzlaridangina 
foydalanib  qolmay,  balki  o‘quvchilar  tashkilotlarining  ramzlarini  ham 
o‘rganishga  e‘tibor  berish  kerak.  Bunday  mashg‘ulotlar  ko‘pincha  sinfdan 
va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarda amalga oshiriladi. 
Davlat  ramzlarini o‘rganishni pedagogik  jihatdan to‘g‘ri tashkil  etilsa, u 
o‘quvchilarning  huquqiy  va  ahloqiy  xis-tuyg‘ulariga,  vatanparvarlik 
qarashlariga  yaxshi  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Bu  borada  o‘quvchilar  bilan  olib 
boriladigan  jamoa  tarbiyaviy  ishlarining  imkoniyatlari  beqiyosdir.  Davlat 
Gerbi,  bayrog‘i,  madhiyasi  hamda  o‘quvchilar  tashkilotlari    ramzlarining 
ahloqiy,    siyosiy,    huquqiy    mazmuni          haqida  uyushtirilgan  xilma-xil 
munozara  va  suhbatlar,  shubxasiz,  samarali  natija  beradi.  Bunday  tadbirlar 
o‘rtasida  o‘quvchilarda  fuqarolik  sifatlarini  tarkib  topishiga  yordam  beradi. 
Davlat  ramzlari  faqat  ta‘sirchan  tarbiyaviy  vosita  bo‘lmay,  balki  ta‘limiy   
jihatdan ham muhim omillardandir. 
O‘quvchilar  Davlat  gerbi  va  bayrog‘ining  tasviri,  Davlat  madhiyasining 
matni bilan tanishadilar. Ularda davlat hokimiyati ramzlariga hurmat xis-tuyg‘usi 
qaror  topadi.  Umuman,  davlat  ramzlarini  o‘rganishda  o‘quvchilarning  yosh 
hususiyatlari, 
albatta, 
hisobga 
olinishi, 
mavjud 
darslik, 
usuliy 
qo‘llanmalariga,  qoida  va  nizomlarga  to‘la  amal  qilinishi  kerak.  Davlat 
gerbi  va  madhiyasi,  O‘zbekiston  Respublikasi  qomusi  hamda  o‘quvchilar 
tashkilotlarining ramzlari bilan olib boriladigan pedagogik  ishlari  samaradorligi 
huquqiy  tarbiyaga bevosita bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak. 
Hukumat qarorlarida maktablar, Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari yosh 
avlodni  har  tomonlama  еtuk  va  barkamol  qilib  tarbiyalashga  da‘vat  etilganlar. 
O‘zbekiston  fuqarosi  o‘z  vatanini  sevishi,  xalqiga  cheksiz  sadoqatli  bo‘lishi, 
O‘zbekiston  Respublikasisning  qonun  va  qoidalarini,  ramzlarini  yaxshi  bilishi 
va  ularga  chuqur  xurmat  bilan  munosabatda  bo‘lishi  shart.  O‘quv chi  va 
talabalarda ana shu xis-tuyg‘ularni tarbiyalash muqaddas vazifadir. 
Ahloq,  odob  qoidalarining  buzilishi,  tarbiyasi  "qiyin"  deb  ataluvchi 
o‘smirlarga еtarlicha pedagogik ta‘sir ko‘rsatmasligimiz natijasida kelib chiqadi. 
O‘miriing bunday noahloqiy harakati oila, maktabda  huquqiy  tarbiya sohasida 
yo‘l  qo‘yilgan  kamchiliklar  bilan  harakterlanadi.  Ko‘cha-ko‘ydagi  muhit  ham 
o‘smirning  shakllanishida  katta  ahamiyatga  ega.  Ko‘pincha  odob 
me‘yoridan  chetga  chiqqan  o‘smirlarning  xulq-atvorini  izohlashda,  uning 
o‘tish  davrida  bir  muncha  tez  jismoniy  rivojlanishi  va  nerv  tizimining  kuchli 
kamoloti kabi omillarga kam e‘tibor beriladi. 
Organizmdagi  fiziologik  o‘zgarishlar  bilan  bog‘liq  ravishda 
o‘smirning  harakterida  faollik,  tashabbuskorlik  kuchayadi.  U  o‘zidagi  kuch-
qudratni  jismoniy  imkoniyatlari  darajasida  ishlatishda  ba‘zan  me‘yorni 
unitib  qo‘yadi.  Xaddan  tashqari  beboshlik,  tarbiyaviy  ta‘sirning  еtarli 

---

emasligi  intizom  va  jamoat  tartibini  buzishga  sabab  bo‘ladi,  bezorilik, 
shumlik va shunga o‘xshash ko‘ngilsiz hodisalarni keltirib chiqaradi. 
O‘smirlar,  odatda, turli  tuman  ijobiy  va  salbiy  ta‘sirlarga  tez  beriluvchan 
bo‘lishadi,  sezgirlik  va  ta‘sirchanlik  ular  harakterining  shakllanishiga 
yordam  beradi.  Bu yoshda paydo bo‘lgan  taassurot uzoq vaqt uning hayot 
yo‘lini  belgilashi  mumkin.  O‘smirlar  ko‘pincha  o‘z  shaxsiy  idealini  izlashda 
va  unga  o‘xshashga  harakat  qilishadi.  Bu  ideal  o‘zlari  bilgan  tanigan  odam 
yoki adabiy qaxramon qiyofasida namoyon bo‘ladi. 
O‘smirlarda  o‘ziga  ortiqcha  baho  berish  kuchli  bo‘ladi,  Ular  o‘zlarini 
tutish,  muomala,  xatti-harakatlarida  kattalardek  bo‘lishga  intilishadi.  Kattalarni 
ularning "mustaqilligini" cheklab qo‘yishga qaratilgan har qanday urinishlariga 
nisbatan  juda  sezgir  bo‘ladilar.  Odatda  14-15  yoshlarda  iroda  shakllana 
boshlaydi.  Bunday  yoshda  o‘smirlar  o‘zlarini  ma‘lum  darajada  shakllangan 
shaxs  sifatida  anglab,  kuchli  irodali  shaxslarni  namuna  qilib  olib, 
o‘zlarida ularni fazilatlarini rivojlantirishga intilishadi. 
 
Shaxsning  mavjud  bo‘lishi,  rivojlanishi  va  o‘zini  ko‘rsata  bilishining 
asosiy  belgisi  muomala  hisoblanadi.  Tarbiyaviy  ishlar  oqsab  qolgan  maktablarda 
o‘smirga ko‘cha-ko‘ydagi guruhlarning tasiri  sezilarli iz qoldira boshlaydi. 
    Ko‘chadagi  muomalani  boshqarish  ancha  mushkuldir.  U  ko‘pincha  soxta 
o‘rtoqchilik va yuzaki "qahramonlik" shakllarini olishi mumkin. 
O‘smirlarda  o‘yinqaroqlik  mayli  kuchli  bo‘ladi.  Hayotning o‘zi ular  uchun 
o‘yindek tuyuladi. Ular uchun o‘yin qoidalari xulq-atvor andozasi bo‘lib qoladi va 
ularning  xatti-harakatlarida  o‘z  aksini  topadi.  O‘smirlar  o‘z  xatti -
harakatlarini  to‘g‘ri  baholay  olish  me‘yorini  unutib  qo‘yadilar.  Buning 
oqibatida  bezorilik,  beboshlik,  hayvonlarga  azob  berish  singari  qiliqlar  uning 
uchun  oddiy  holat  bo‘lib  qoladi  va  ularda  berahmlik,  birovning  boshiga 
tushgan  kulfatga  befarq  qarash,  loqaydlik  hususiyatlari  paydo  bo‘ladi. 
Shaxsning  voyaga  etishi  g‘oyat  murakkab  davr  hisoblanadi.  Bu  jarayon 
qiyinchilik  bilan  kechadi.  Ko‘nikib  qolgan  ayrim  odatlardan  voz  kechishga 
to‘g‘ri keladi. 
Oiladagi  va  maktabdagi  nazoratning  bo‘shligi  natijasida  huquqiy  
tarbiya  ham  susayadi.  Shu  davrda  o‘smirning  yangicha  xayot  sharoitlarga 
ko‘nikishiga ko‘z-quloq bo‘lib turilmasa, huquqiy  tarbiyadan chetga chiqish 
xavfi  kelib  chiqadi.  Huquqiy  tarbiyaning  еtarli  darajada  shakllanmaganligi, 
bolada  ma‘suliyat  tuyg‘usining  еtarlicha  rivojlanmaganligida,  oilaga  va 
jamiyatga nisbatan o‘z burchini bilmaslik  yoki tan olmaslik kabi urinishlarida 
ko‘rinadi. 
Ba‘zi  oilalarda  o‘smirni  arzanda  qilib  o‘stirish,  qo‘lini  sovuq 
suvga  urdirmaslik  kabi  odatlar  vaziyatga  tanqidiy  baho  bera  olmaslikka  olib 
keladi. 
Odatda o‘n olti yoshga to‘lgan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladilar. 
Bu  yoshda  o‘smirlar  sodir  etilgan  jinoyatning  xavflilik  darajasini  anglab  
еtgan  bo‘ladilar  va  sodir  etilgan  jinoyat  uchun  javobgarlikka  tortilishi 
mumkin  ekanligini  biladilar.Biroq  ta‘qiqlangan  va  jamiyat  uchun  xavfli 
jinoyatlarni  sodir  etganlik  uchun  jinoiy  javobgarlik  o‘n  to‘rt  yoshdan  boshlab 

---

belgilangan  qasddan  yoki  ehtiyotsizlikdan  odam  o‘ldirish,  badanga  qasddan 
tan  jaroxat  еtkazib,  kishi  sog‘lig‘iga  zarar  еtkazish,  nomusiga  tegish, 
bosqinchilik,  talonchilik,  o‘g‘rilik  ashaddiy  bezorilik,  davlat  mulkini  yoki 
fuqarolarning  shaxsiy  mulklarini  qasddan  nobud  qilish  yoki  zarar  еtkazish 
natijasida og‘ir oqibatlar kelib chiqishi, ashaddiy  bezorilik, o‘q otar qurollar, 
o‘q-dorilar  yoki  portlovchi  moddalarni,  poyezdni  halokatga  olib  kelishi  kabi 
jinoyatlari uchun o‘n to‘rt yoshdan jinoiy javobgarlikka  tortiladilar. 
Axloqi buzilgan o‘quvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo- xalq ta‘limi 
bo‘limlari,  jamoalari  tomonidan  olib  boriladi.  Bunda  o‘zlari  otaliqqa  olgan 
notinch  oilalarga  imkoniyatlari  darajasida  yordam  berish  ko‘zda  tutiladi. 
Umumiy  majburiy  ta‘limga  jalb  qilish,  kuni  uzaytirilgan  guruppalarga 
joylashtirish,  otaliqa  olishga  tayinlash,  ota-onalarning  huquq  va  burchlari 
to‘g‘risida suhbatlar o‘tkazish, notinch oilalarni yig‘ilishlarda muhokama qilish, 
ota-onalar burchining qanday bajarilayotganligi haqidagi ma‘lumotlarni sudlariga 
jo‘natish kabi choralar jinoyatni oldini olish tadbirlariga kiradi. 
Tajriba  voyaga  еtmaganlar  o‘rtasida  huquq  tarbiyasini  olib  borishda 
oilaviy axborotni barcha vositalaridan (matbuot, radio televideniye) yagona reja 
bo‘yicha  foydlanishi  zarurligini  ko‘rsatmoqda.  O‘quvchilarning  huquqiy  
tarbiyasi  maktabda  ham      yagona      reja      asosida  olib  borilmog‘i  uchun 
pedagoglar  ota-onalar  uchun  huquqiy    mavzuli  targ‘ibotlar,  savol-javob 
kechalarini  tashkil  etish,  tarbiya  usullari  va  bolalarni  kuzatib  borish  haqida 
ota-onalar  bilan  yakka  tartibda  suhbatlar  o‘tkazishni  hozirgi  kun  talablari 
darajasiga  ko‘tarishlari  kerak.  Ota-onalar  o‘rtasida  pedagogik  bilimlarni 
targ‘ibot  qilish  o‘quvchilarning  o‘zlashtirishini  ko‘taribgina  qolmasdan,  balki 
ularni  maktabdan  tashqaridagi  xulqning  yaxshilanishiga  yordam  beradi. 
Xalqimiz  o‘z-o‘zini  anglab  borayotgan  hozirgi  davrda  maktab 
o‘quvchilarining  maktabdan  tashqaridagi  xulqiga  ta‘sir  etish  imkoniyatlari 
sezilarli  darajada  kengaydi,  bolalar  tashkilotlari  faoliyatida  qat‘iy  bir 
maqsadga qaratilganlik oshdi, dam olishni tashkil etish yaxshilandi. 
Bolalar va o‘smirlar o‘rtasida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning yangi 
shakllari  qo‘llana  boshlandi.  Yoshlar  o‘rtasida  huquqiy    tarbiya  ishlarini 
tashkil  etish  va  sodir  etiladigan  huquqbuzarlikni  oldini  olish  borasidagi 
pedagogik  faoliyatini  yanada  kuchaytirish  uchun  fikrimizcha  quyidagilarni 
amalga oshirish kerak: 
1.Umumiy ta‘lim maktablarida huquqiy  bilimlarni targ‘ib qiladigan xonalar 
tashkil qilishga alohida ahamiyat berish; 
2.Barcha  maktablarning  sud,  prokratura,  advokatura,  birinchi  navbatda  esa 
voyaga  еtmaganlar  inspeksiyasi  va  voyaga  еtmaganlar  ishlari  bilan 
shug‘ullanuvchi komissiyalar bilan aloqasi mustahkamlanishi kerak; 
    3.  Doimiy  ravishda  yaxshi  tajribalarni  o‘rganish,  umumlashtirish      va  ularni 
hayotga keng tatbiq qilish. 
To‘plangan    bilimlardan,  pedagogik  tajribalardan  oqilona  foydalanish,  
d a v l a t i m i z   q o n u n l a r i   v a   q o i d a l a r i g a   m u n t a z a m   r i o ya   q i l i s h  
ko ‘nik mala rini     singdirish    huquqiy    tarbiyaning  samarali  amalga  oshirish 
garovidir 

---