11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4-MAVZU: SHAXSNING RIVOJLANISHI TARBIYASI VA 
IJTIMOIYLASHUVI. 
Reja: 
 
1. Individ va shaxs haqida tushuncha.  
2. Shaxsni kamol toptirishda tarbiya va faoliyatning o‘zaro bog‘liqligi. 
3. Shaxs rivojlanishining yosh davrlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. 
4. Barkamol shaxs tarbiyasining ma‘naviy-ma‘rifiy asoslari.  
Mavzu uchun tayanch so‘zlar 
Rivojlanish  va  tarbiya,  shaxs  shakllanishi,  irsiyat,  muhit,  jismoniy 
rivojlanish, qobiliyat va iste‘dod. 
 
Adabiyot: 
1.  Islom  Karimov.  «Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori».   T. 
Sharq, 1997. 
2. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.  T. «O‘zbekiston», 2000 
yil. 
3. Z.Mirtursunov. «Xalq pedagogikasi». T.1994 yil. 
4. A.Q. Munavvarov. «Pedagogika». «O‘qituvchi» nashriyoti. T. 1996 y. 
 
 
1.   
 
 
Pedagogikada rivojlanish va tarbiyaning o‘zaro bog‘liqligi muhim muammolardan 
bo‘lib,  u  ko‘p  munozaralarga  sabab  bo‘ladi.  Shaxsning  rivojlanishi  qiyin, 
murakkab  jarayon,  u  ko‘plab  ichki  va  tashqi  ta‘sirlar  va  omillar  orqali  ro‘yobga 
chiqadi. 
Inson  hayot  ekan,  butun  umri  davomida  o‘sib,  rivojlanib,  o‘zgarib  boradi. 
Bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik yillarida kamol topishi yaqqol ko‘zga tashlanadi. 
Rivojlanish  deganda  biz  shaxsning  ham  jismoniy,  ham  aqliy  va  ma‘naviy 
kamol  topish  jarayonini  tushunamiz.  Pedagogika  va  psixologiya  fanlari 
rivojlanishni biologik va sotsial hususiyatlari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan 
bir  butun  narsa  deb  hisoblaydi.  Odam  bolasining  shaxs  sifatida  rivojlanishi  har 
tomonlama kamol topishining samarali bo‘lishiga erishish maqsadida pedagogika 
fani  rivojlanishning  qonuniyatlarini,  unga  ta‘sir  etuvchi  omillarni  shuningdek, 
shaxs  kamolotida  ta‘lim  va  tarbiya  hamda  faoliyatning  ta‘siri,  ahamiyatini 
aniqlaydi va tahlil qiladi. Ma‘lumki, odam shaxs sifatida dunyoga kelmaydi, balki 
uning  shakllanishi  avvalo  hayot  sharoitlariga  bog‘liqdir.  Shaxs  hayot  davomida 
murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi, natijada shaxsga aylanadi. Shu 
sababli shaxsni ma‘lum ijtimoiy tuzumning mahsuli deb tushunishimiz lozim. 
Har  bir  jamiyatda  shaxsning  shakllanishi,  kamol  topishi  muammolariga 
to‘g‘ri  yondoshish  uchun  shaxsning  tabiatini,  tuzilishini,  uning  xulq-atvorini  va 
unga ta‘sir etadigan sabab va vositalarni bilish zarur. 
Shaxsning  rivojlanish  jarayoni  bir  qancha  omillar  ta‘sirida  sodir  bo‘ladi. 
Bular  irsiyat,  ya‘ni  biologik omil  hamda  muhit,  ta‘lim  va  tarbiya,  shaxs  faoliyati 

---

(ijtimoiy  omil)  shaxsni  shakllantirishning  asosiy  omillari  deb  tushuniladi. 
Ma‘lumki, shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning hayoti biologiyaning 
umumiy qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga 
bo‘ysunadi. 
Shaxsning,  ayniqsa,  bolaning  jismoniy  rivojlanishi,  sog‘lig‘pi  biologik 
omilga  bog‘liqdir.  Biologiyaning  asosiy  tushunchasi  bo‘lgan  irsiyatning,  ya‘ni 
bolaning  nasl-nasabining  roliga  olimlarimiz  alohida  e‘tibor  bermoqdalar.  Har  bir 
bola  insonlarga  xos  tug‘ma  hususiyatlar  bilan  dunyoga  keladi.  Shunday  ekan, 
odam  bolasi  tug‘ilgandan  so‘ng  unda  shaxs  bo‘lib  shakllanish,  еtuk  inson  bo‘lib 
voyaga  еtishi  imkoniyati  mavjud  bo‘ladi.  Bola  o‘zining  avlod-ajdodlaridan 
ko‘pincha  biologik  belgilarni  meros  sifatida  qabul  qilib  oladi,  hatto  ayrim 
kasalliklar  ham  nasldan-naslga  o‘tadi.  Biologik  omillar  shaxsning  jismoniy 
rivojlanishiga  ham  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Shunday  ekan,  sog‘lom  ota-onadan  sog‘lom 
farzand dunyoga kelishini unutmasligimiz lozim. 
Oilaning  sog‘lomligini,  ota-onaniig  totuvligi,  bir-birini  tushunishi,  qo‘llab-
quvvatlashi o‘zaro izzat-hurmati belgilaydi. 
Shaxs  ijtimoiy hayotning mahsuli ekan, u albatta bolani o‘rab olgan muhit 
ta‘sirida  rivojlanadi. Shaxsning  hayoti davomida  muhit  unga yo  ijobiy,  yo  salbiy 
ta‘sir ko‘rsatishi, rivojlanish imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi 
mumkin. 
Muhit-bu  shaxsga  ta‘sir  etuvchi  tashqi  voqyea  va  hodisalar  yig‘indisidir. 
Bular:  tabiiy  muhit  (geografik,  ekologik)  ijtimoiy  muhit  (shaxs  yashayotgan 
jamiyat)  va  boshqalar  kiradi.  Bular  orasida  ijtimoiy  muhitning,  ya‘ni  shaxs 
yashayotgan  jamiyatning  inson  kamoloti  uchun  belgilangan  imkoniyatlari 
muhimdir.  Shaxs  rivojlanishiga  erishish  har  bir  jamiyatda  amalga  oshirilayotgan 
tarbiya  tizimi  orqali  amalga  oshiriladi.  Faqat  tarbiya  orqali  insondagi  rivojlanish 
imkoniyatlarini  ro‘yobga  chiqarish  mumkin.  Tarbiya  jarayonida  aniq  maqsad  va 
reja  asosida  shaxsga  ta‘sir  etiladi.  Buning  natijasida  muhitdagi  voqyealarning 
to‘g‘ri  ijobiy  ta‘sirini  amalga  oshirish  imkoni  tug‘iladi.  Muhit  bera  olmagan 
narsalar  tarbiya  orqali  hosil  qilinadi,  hatto  tarbiya  tufayli  shaxsda  tug‘ma 
kamchiliklarni ham o‘zgartirib shaxsni kamolga еtkazish mumkin. Bundan tashqari 
tarbiya  muhitning  salbiy  ta‘siri  tufayli  tarbiyasi  izdan  chiqqanlarni  ham  qayta 
tarbiyalaydi.  Rivojlanish  shaxs  faoliyatidan  tashqarida  bo‘lmaydi.  Shu  sababli 
odam  faoliyati  uning  rivojlanishi  uchun  asos  bo‘ladi.  Pedagogik  jihatdan  to‘g‘ri 
uyushtirilgan  har  qanday  faoliyat  hoh  o‘yin,  mehnat,  o‘qish,  sport  va  boshqalar 
shaxsning rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Shaxs ulg‘aya borgan sari uning faoliyati 
ham  mazmunan,  ham  shaklan  o‘zgarib  boradi,  turli  yosh  davrlarida  esa  faoliyat 
turlari  ham  o‘zgarib  boradi.  Shu  sababli  bola  hayotida  o‘yin,  o‘quvchi  hayotida 
o‘qish, kattalar hayotida mehnat faoliyatlari katta ahamiyatga egadir. 
O‘quvchi va talabalarning rivojlanishida o‘quv jarayonlarining ahamiyati va 
ta‘siri  beqiyos  kattadir.  Bilimlarni  o‘zlashtirish  ularning  tafakkurini  o‘stiradi, 
ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishning asosiy vositasi bo‘lib qoladi. Bu jarayonda 
ularda ijtimoiy hulq mezonlari shakllanadi. Shaxs qaysi yoshda bo‘lishidan qat‘iy 
nazar,  ularning  rivojlanishida  mehnat  faoliyatining  ahamiyati  kattadir.  Ayniqsa, 
mehnat  insonning  ham  jismoniy,  ham  ma‘naviy  kamol  topishida  muhim  manba 

---

hisoblanadi.  Mehnat  jarayonida  uning  ishtirokchilari  bir-birlari  bilan  aloqada 
bo‘ladilar,  o‘zlarining  nimaga  qodir  ekanliklarini  ko‘rsatishga  harakat  qiladilar. 
Mehnat  orqali  shaxsning  axloqiy  sifatlari  tarkib  topadi,  ularda  vatanparvarlik, 
mas‘uliyat,  intizomlilik,  faollik  ortadi.  Ular  o‘z-o‘zini  tarbiyalashga  astoydil 
kirishadilar.  O‘z-o‘zini  tarbiyalashga  ota-ona,  o‘qituvchining  tarbiyaviy  ta‘siri 
yanada  samarali bo‘ladi.  Tarbiya  bilan  rivojlanishning  o‘zaro  bir-biriga ta‘siri  va 
munosabatlari  mavjud,  chunki  qayerda  tarbiya  jarayoni  muammolari  to‘g‘ri  hal 
etilsa,  u  shaxs  kamolotiga  samarali  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Kamol  topgan  shaxs 
tarbiyaning roli va imkoniyatlariga ishonch bilan qaraydi. 
Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta‘minlashi uchun boladagi rivojlanishning 
mohiyatini  tushunish,  bilish  faoliyatining  o‘zgarish  sabablarini  aniqlash  zarur. 
Tarbiya  haqiqatan  rivojlantiruvchi  omil  bo‘lmog‘i  uchun  tarbiya  jamiyatning 
tarbiya  oldiga  qo‘ygan  talablarini,  shaxsning  o‘ziga  xos  hususiyatlarini  bilishi 
zarur.  Pedagogika  fani  shaxs  rivojlanishida  tarbiyaning  еtakchiligini  e‘tirof  etish 
bilan birga ularning o‘zaro bir-biriga ta‘sirini tan oladi. 
Shaxsning  rivojlanib  kamol  topishi,  hayotning  hamma  bosqichlarida  bir  xil 
bo‘lmay,  balki  yosh  hususiyatlari  va  hayot  tajribalariga  qarab  har  xil  bo‘ladi. 
Tarbiya jarayonida o‘sayotgan avlodning yosh va o‘ziga xos hususiyatlarini bilish 
va  hisobga  olish  juda      zarur.      Ma‘lumki,      bir      xil      yoshdagi  bolalarning, 
o‘quvchi-talabalarning har birining o‘ziga xos hususiyatlari mavjud. 
Insonning  kamol  topish  jarayonini  faqat  irsiyat,  ijtimoiy  muhit    va      ta‘lim   
tarbiyaga      bog‘lab    o‘rganish,      talqin      qilish  ham  haqiqatga  unchalik  to‘g‘ri 
kelmaydi. Chunki ijtimoiy taraqiyotda shaxsning o‘zi ham faol ishtirok etadi. 
Aytish  mumkinki,  ijtimoiy  muhit,  ta‘lim-tarbiya-shaxsning  o‘zi  faol  ishtirok 
etgandagina  uning  tug‘ma  layoqatini  uyg‘otadi,  iste‘dod,  qobiliyatlarini  o‘stira 
oladi. Agar kishi o‘z ishini sevsa, uning shu sohadagi iste‘dodi tezroq va kuchliroq 
ro‘yobga  chiqa  boshlaydi.  Shunday  hollar  ham  uchraydiki,  ba‘zan  kishi  bir  soha 
bilan  qiziqadiyu,  uning  qobiliyati  boshqa  sohada  ro‘yobga  chiqadi.  Bunday 
hodisalar  ko‘proq  hali  kishining  qobiliyatlari  to‘la  ro‘yobga  chiqmagan  va 
shakllanib bo‘lmagan hollarda yuz berishi mumkin. 
Qobiliyat va iste‘dodning ro‘yobga chiqishida insonning muayyan faoliyatga 
qiziqib  qarashi  bilan  bir  qatorda  uning  o‘z  ustida  ishlashi  ham  muhim  ahamiyat 
kasb  etadi.  Iste‘dodli  kishilar  o‘z  iste‘dodlari-iqtidor  kuchini  to‘la  ro‘yobga 
chiqarish uchun o‘z ustilarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart. Masalan, 
mashhur  yunon  notig‘i-nutq  ustasi  Demosfenning  (yeramizdan  oldingi  IV  asr) 
omma  orasidagi  dastlabki  nutqlari  muvafaqiyatsizlikka  uchragan,  uni  hatto 
mashara qilishgan. Demosfen duduq, ovozi xasta, qisqa-qisqa nafas oladigan kishi 
edi. U doimo bir еlkasini uchirib turar edi. Lekin u aktyor Satirning maslahati bilan 
o‘z  nutqini  takomillashtirishga  kirishadi.  Demosfen  o‘z  kamchiliklarini  bartaraf 
etish uchun irodalilik va qat‘iyatlilik ko‘rsatadi: u og‘ziga mayda toshlar va sopol 
parchalarini solib so‘zlarni talaffuz qilishni mashq qildi, dengiz bo‘yida to‘lqinlar 
shovqinida nutq so‘zladi, qoyalarga chiqib baland ovoz bilan she‘rlar o‘qidi, oyna 
oldida  turib  yuz  harakatlarini  bir  maromga  keltirdi.  Uy  shiftiga  qilichni  osib 
qo‘ydi,  u  odati  bo‘yicha  еlkasini  har  uchirganda  qilich  sanchilardi.  Demosfen 
haftalab  uydan  chiqmay  notiqlikni  o‘rgandi.  Uydan  chiqmaslik  uchun  sochining 

---

yarmini  qirdirib  tashladi.  Bunga  o‘xshash  misollarni  ko‘plab  keltirish  mumkin. 
Masalan, Alisher     Navoiy, Ibn Sinolarning qunt  bilan  kitob  mutolaa qilganlari, 
A.V.Suvorov,  Amir  Temurlarning  harbiy  san‘atni  egallash  borasidagi  mehnatlari 
fikrimizning dalilidir. 
Hayotda  shunday  hollar  ham  uchraydiki,  ayrim  kishilarda  bolalik  va 
maktabda  o‘qigan  yillarida  qulay  muhit  bo‘lishiga  qaramay  tug‘ma  iste‘dod  va 
qobiliyat  nishonalari  ko‘rinmaydi.  Biroq,  keyinchalik  qunt  va  mustaqil  ishlash, 
g‘ayrat  va  qat‘iyatlilik  natijasida  ular  katta  qobiliyat  egalari  sifatida  maydonga 
chiqishadi. 
Mashhur  kishilar  hayoti  shuni  ko‘rsatadiki,  ularning  ijodiy  faoliyatlaridagi 
asosiy narsa uzluksiz ishlay bilish, oylab, yillab, o‘n yillab o‘z oldilariga qo‘yilgan 
maqsad uchun intilish, kurashish, unga еtish yo‘llarini hormay izlashdir. 
Har bir inson to‘kis hayotga to‘la imkonlar bilan yaratilgan. Ammo har bir 
kishi  o‘ziga  xos  o‘quv,  qobiliyat  va  imkoniyatlarga  ega.  Demak,  kishi  o‘zining 
shaxsiy hayot yo‘lini topa olsa, shu vaqtda uning hayoti jo‘shqin, faoliyati ijodkor, 
mehnati  unumli,  foydasi  mo‘l  bo‘ladi.  Kishi  aslida  haqiqiy  baxtiyorlikka  mehnat 
jarayonida  erishadi.  Bu  vaqtda  unga  g‘oyibona  ruhiy  madad  beriladi,  moddiy-
ma‘naviy  yaratuvchanlik,  yangi  g‘oyaviy  fikrlar  uni  amaliy-ijodiy  yo‘llarga 
chorlay  boshlaydi. Shuning uchun ota-ona, oila  a‘zolari, bog‘cha, maktab, ta‘lim-
tarbiya  muassasalari  har  bir  bolani  uquvi,  qiziqishi,  qobiliyatiga  asosan  kasb 
egallashiga mas‘uldirlar. 
Talabalar-yoshlarga  insonlarning  nodir  va  betakrorligini,  dunyoviy,  diniy 
ilmlarni  uyg‘unligini  tushuntirib  berish  zarurdir.  Shundagina  yoshlar  ayrim 
g‘ayridiniy  oqimlar  aslida  noto‘g‘ri  ekanligini  ongli  tushunadilar.  Har  bir  kishi 
azaliy yaxshi taqdir bilan yaratilgan.  
Agar kishi o‘z hayot yo‘lini topa olsa, uning ongi mustaqil rivojlanib borib 
ong  osti  yo‘nalishiga  tusha  olsa  xuddi  to‘lqinlarning  mos  kelishi  kabi  insonda 
ma‘naviy ruhiy mutanosiblik sodir bo‘lib, u mukammal kamolot yo‘liga kiradi.