|
Tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi.
Mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lgan ishchilarga tarif stavkasiga qo‘shimcha haqlar belgilanadi. Tarif stavkalariga ustamalar shaklidagi haq (razryadlar bo‘yicha farqlantirilgan) kasbiy mahorat uchun belgilanadi.
Alohida tarmoqning iqtisodiyotdagi ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va mansab maoshlarini farqlantirish ishlari amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali kadrlarni jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi va xizmatchilar tarkibi barqaror bo‘lishini ta’minlaydigan sharoitlarni vujudga keltirish maqsadi ko‘zlanadi.
Respublikamizda ham tarif tizimi orqali ish haqi tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi to‘lashning yagona razryadlari aniqlangan. Narxlar o‘sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razryad) hamda barcha razryadlar ular o‘rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi.
4. Daromadlardagi farqlarning sabablari
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o‘rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o‘rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo‘ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.
Mutaxassislar boylikni taqsimlash bo'yicha haqiqiy ma'lumotlarni joriy daromadlar haqidagi ma'lumotlarga qaraganda unchalik ishonchli emas deb hisoblashadi.
Daromadni farqlash boylik farqi (mulkni farqlash) bilan taqqoslaganda miqdoriy jihatdan ancha barqaror.
Turli mamlakatlarda daromad va boylikni farqlash darajasi o'rtasidagi nisbat har xil, ammo agar so'nggi yillarda daromadning farqlanishi ozgina o'zgargan bo'lsa, demak, ekspertlarning fikriga ko'ra, boylikning differentsiatsiyasi kuchayib bormoqda. Bunda bilvosita mulkdan olinadigan daromad ulushining keskin o'sishi asosan inflyatsiyani qayta taqsimlash natijasida yuzaga keladi.
Daromadlarni farqlash shaxsiy yutuqlar bilan bog'liq bo'lgan yoki aksincha, bog'liq bo'lmagan, iqtisodiy, demografik, sotsiobiyologik hamda siyosiy xususiyatga ega bo'lgan turli omillar ta'sirida shakllanadi.
Daromadning notekis taqsimlanishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
1. Jismoniy va intellektual qobiliyatlarning farqlari, ma'lumot va malaka farqlari, kasbiy tashabbuskorlik va tavakkal qilishga moyilligi. Odamlarning qobiliyatlari (jismoniy, aqliy) cheksiz xilma-xildir, bundan tashqari, temperamentda hanuzgacha farqlar mavjud. Biroq, bu shaxsiy farqlar iqtisodiy tengsizlik jumbog'ini tushunishga yordam beradigan narsa emas. Jismoniy xususiyatlar (bo'y yoki kestirib, atrofi) va psixologik xususiyatlar (aql-idrok darajasi yoki musiqa uchun quloq) turli odamlarning daromadlaridagi farqni aniqlashtirish uchun yetarlicha asos juda ozdir.
2. Mehnatsevarlik va motivatsiya. Turli xil odamlar turli xil yo'llar bilan ishlashlari mumkin. Masalan, mehnatsevarlar haftada 70 soatni ishda o'tkazadi, xech qachon ta'tilga chiqmaydi va nafaqani cheksiz qoldiradi. "O'rtacha odam" esa belgilangan ish vaqtidan kelib chiqib, mahburiyatini bajarish bilan cheklanadi. Daromaddagi farq bunga qarab, amal qilishi lozim, chunki odamlarning mehnatiga sarf qilgan sa'y-harakatlari turlicha. Biroq, ularning iqtisodiy imkoniyatlari teng emasligini hech kim ayta olmaydi.
3. Kasb. Kasbiy faoliyat daromadlar tengsizligining eng muhim sabablaridan biridir. Daromad piramidasining pastki qismida asosan uy xizmatchilari, fastfud restoranlari xodimlari va malakasiz ishchilar amal qiladi. Yuqori maoshli mutaxassislar daromad piramidasining yuqori qismida.
4. Nasl-nasab, oilaning kattaligi va tarkibi, bozordagi mavqei, nufuzi, muvaffaqiyat yoki aksi.
5. Mulkka egalik qilish huquqi. Daromaddagi eng katta farqlar meros qilib olingan va orttirilgan boylikning farqiga bog'liq. Daromad piramidasining yuqori qismida joylashgan odamlar pullarining katta qismini mulk daromadlaridan olishga intilishadi.
l (1-chizma). Chizmaning yotiq chizig‘ida aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig‘ida esa bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutlaq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo‘luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo‘lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko‘rsatadi. Ya’ni aholining 20% barcha daromadlarning 20%ni, aholining 40% daromadlarning 40%ni, aholining 60% daromadlarning 60%ni olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig‘i daromadlarning taqsimlanishidagi mutlaq tenglikni ifodalaydi.
Shuningdek, nazariy jihatdan mutlaq tengsizlikni ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunda aholining ma’lum guruhlari (20%, 40 yoki 60% va h.k.) xech qanday daromadga ega bo‘lmay, faqat bir foizi barcha 100% daromadga ega bo‘ladi. Chizmadagi 0FE siniq chizig‘i mutloq tengsizlikni ifodalaydi.
Real hayotda mutlaq tenglik va mutlaq tengsizlik holatlari mavjud bo‘lmaydi. Balki aholining ma’lum guruhlari o‘rtasida daromadlarning taqsimlanishi notekis ravishda boradi. Bunday taqsimlanishini Lorens egri chizig‘i deb nomlanuvchi 0E egri chizig‘i orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini birlashtiruvchi egri chiziqdan ko‘rinadiki, aholining dastlabki 20% ga daromadlarning juda oz (taxminan 3-4% gacha) qismi to‘g‘ri keladi. Keyingi guruhlarga to‘g‘ri keluvchi daromad ulushi ortib boradi. Daromadning eng katta qismi (deyarli 60%) aholining so‘nggi 20% ga to‘g‘ri keladi. Bu guruh chegarasi ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, ya’ni dastlabki 10% taxminan 20% daromadga ega bo‘lsa, keyingi 10% ga daromadning deyarli 40% to‘g‘ri keladi va h.k. Mutloq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorens egri chizig‘i o‘rtasidagi tafovut daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo‘lsa, ya’ni Lorens egri chizig‘i 0E chizig‘idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar tengsizligi darajasi ham shunchalik katta bo‘ladi. Agar daromadlarning haqiqiy taqsimlanishi mutloq teng bo‘lsa, bunda Lorens egri chizig‘i va bissektrisa o‘qi bir-biriga mos kelib, farq yo‘qoladi.
Daromad, %
100 E
80
60
40
20
F
0
20 40 60 80 100 Aholi, %
Do'stlaringiz bilan baham: |
