11-Mavzu: Iqtisodiy tadqiqot sohasida ilmiy ijodiyotning tashkiliy uslubiy tomonlari Reja

2. Tadqiqotning uslubiy masalalari.
Tadqiqot faoliyatining ilmiy tavsifga ega bo’lishi uchun ishda fanning muayyan
sohasidagi reallik to’g’risidagi yangi, ishonchli bilimning mavjudligi hisoblanadi.
Faqat shunday bilimgina tadqiqot faoliyatini ilmiy, dissertastion tadqiqotga
aylantiradi.
Ilmiy bilimning asosiy belgilarini sanab o’tamiz.
Ilmiy bilimlar empirik tekshiruvlar bilan tasdiqlanib, jarayon va ob’ektlar
tabiatini, ularning amal qilish mantiqini tushuntira oladilar, fundamental ilmiy fanlar
va fan metodologiyasiga zid tushmaydilar. Ilmiy bilimning farqlovchi sifatlaridan biri uning tizimliligidir. Tizimlilik tadqiqot predmet iva ob’ektini tasniflash mahorati orqali amalga oshiriladi. Tasniflash – asosiy tushunchani bir qator asoslarga ko’ra unga bo’ysunuvchi tur
tushunchalarga ajratish tipi. Fanning navbatdagi nisbatan ahamiyatli belgisi – ilmiy bilimni asoslashga intilish hisoblanadi.
Ko’pincha fanning vujudga kelishi holatini ilmiy bilimni asoslashga intilishning
paydo bo’lishi bilan bog’lanadi. Qadimgi Grestiyada Fales Miletskiy (er.av. 624-548
yy.) birinchi bo’lib geometriyaga oid da’volarni isbot qilishning zarurligi masalasini
ko’ndalang qo’ydi va o’zi bir qator isbotlarni amalga oshirdi. Bu esa fan tarixchilari
tomonidan aynan shu davrni insoniyat ilmiy tadqiqotlarining dunyoga kelgan sanasi
sifatida e’tirof etilishiga asos bo’ldi. Har qanday yangi empirik va nazariy bilim asoslanishi lozim. Ilmiy bidimlarni asoslash, ularni qat’iy tizimga solish, ilmiy yutuqni ochib berishga intilish fanni
rastionallik namunasiga aylantiradi. Olim, ilmiy taxmin (gipoteza)ni ilgari surib,
uning inkor etilishi mumkinligi to’g’risida o’ylaydi, bu esa fanning tanqidiy ruhini
namoyon etadi. Agar qat’iy g’oyalar tajriba orqali tasdiqlansa, ularning qadr-qimmati
yanada oshadi. Aynan ular fan maydonining kengayishiga undaydi, ilmiy bilimlarni
yangi marralar sari harakatlantiruvchi yangi vazifa va ilmiy muammolarni qo’yishga
imkon yaratadi.
Ilmiy tadqiqot olimning shaxsiyati va uning dunyoni tushunishi bilan bog’liq
barcha sub’ektiv jihatlarni rad etadi. San’atda, aksincha, rassomning asari uning
muallifi bilan uzviy bog’liq. Agar Lev Tolstoy va Lyudvig Betxoven kabi usta
san’atkorlar bo’lmasa, u holda «Urush va tinchlik» yoki «Oy sonatasi» asarlari orqali
biz o’z estetik qiziqishlarimizni qondira olmagan bo’lar edik.
Fandagi qoidalar ahamiyatli ravishda farq qiladi. Holbuki, aksariyat hollarda
qonun, qoida yoki nazariyalarga alohida olimlarning nomlarining berilishini bilsakda,
shunga qaramay, Nyuton, Darvin yoki Enshteynlar bo’lmaganida ham, ularning
nomlari bilan bog’langan nazariyalar baribir yaratilgan bo’lar edi. Ular fan
taraqqiyotining zarur bosqichini namoyon etganligi uchun ham yaratilar edi. Fan
tarixining ko’plab faktlari fanning har xil sohalaridagi turli olimlarning bir-biridan
alohida holda bir xildagi, yagona g’oyalarga kelganini ko’rsatadi.
N.I.Lobachevskiy, F.Gauss va boshqa bir qator uncha taniqli bo’lmagan
matematiklar deyarli bir vaqtning o’zida bir xil natijaga erishganlar. Ch.Darvin va
Uolles 1858 yili Linneevsk jamiyati majlisida turlarning evolyustiyasi to’g’risidagi
bir-biriga mos keluvchi natijalar bilan ma’ruza qildilar. 1905 yili A.Eynshteyn
maxsus nisbiylik nazariyasi tamoyillarini bayon etdi. Shu yilning o’zida shunga
o’xshash natijalar A.Puankare tomonidan e’lon qilingan. Mendel genetikasini 1900
yilda bir vaqtning o’zida, bir-biridan mustaqil holda Chermak, Korrens va de Friz
qaytadan «ochadilar».
F. de Laroshfuko: «Barcha ishni boshqalarsiz ham uddalay olaman, deb o’ylagan
kishi qattiq adashadi; biroq, boshqalar mensiz hech narsani uddalay olmaydilar, deb
o’ylagan kishi yanada qattiqroq adashadi», deb ta’kidlagan edi.
Fanga nisbatan qo’llanilganda ushbu aforizm ikki marta haqdir. Fan o’z
mohiyatiga ko’ra ijtimoiy hodisadir. Tizim sifatidagi fan olimlar hamjamiyati
tomonidan ikki ming yildan ortiqroq davr davomida yaratilib kelmoqda hamda
nafaqat olimning u tomonidan o’rganilayotgan voqelikka bo’lgan munosabatini, balki
ilmiy hamjamiyat a’zolari o’rtasidagi o’zaro aloqalarning muayyan tizimini ham
namoyon etadi. Bugungi kunda fan o’z mohyatiga ko’ra ulkan moddiy baza va
rivojlangan kommunikastiya tizimiga ega bo’lgan bilimlarni ishlab chiqarish
bo’yicha qudratli tarmoqni tashkil etadi.
Fanda, odatda, rasman yozilmagan, biroq me’yor an’analari bo’yicha bir-biriga
o’tuvchi tizim orqali tartibga solinadigan o’ziga xos, maxsus turmush tarzi, o’z
qadriyatlari tizimi mavjud. Fandagi hayot ham ijodiy izlanishlar bilan, ham mashaqqatli mehnat bilan to’libtoshgan. Unda olim nafaqat o’rganilayotgan voqelik bilan kurashga kirishadi, balki,
o’z hamkasblari, ijtimoiy fikr bilan jiddiy munosabatda bo’ladi. Olimdan qisman
nashr ishlari orqali, qisman ijtimoiy tan olinishi orqali uning mehnati natijalarini
ob’ektiv baholash tizimi vositasida kasbiy mahoratini muntazam ravishda tasdiqlab
turish talab etiladi. Olimning faoliyati nafakat uning mehnatiga haq to’lash, balki turli
darajalar, unvonlar va mukofotlar bilan rag’batlantirib turiladi.
Ilmiy faoliyat – bu turli fikrlar, yo’nalishlarning doimiy kurashi, olimning ishi,
g’oyasini tan olinishi uchun kurash, fanning o’ziga xos xususiyatidan kelib
chiqilganda esa – olingan natijaning ustuvorligi uchun kurash hamdir. Ma’lumki,
fanda hattoki nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, genetika, kibernetika,
evolyustiya nazariyasi singari fundamental ilmiy nazariyalar ham juda mashaqqat
bilan tan olingan. Yangilikka yo’naltirilganlik fanda xali etarli darajada asoslanmagan
yangiliklarning kirib kelishiga ishonchli to’siq bo’lib xizmat qiluvchi qat’iy
konservatizm bilan uyg’unlashadi.
Bugungi kunda fan bilimlarning ahamiyatli sohasini qamrab oladi. U tobora birbiri bilan mustahkam ravishda o’zaro aloqada bo’lgan 15 mingga yaqin mustaqil
fanlarni o’z ichiga oladi. Zamonaviy fan Metagalaktikaning vujudga kelishi va
rivojlanishi, Erda hayotning paydo bo’lishi, uning rivojlanish bosqichlari, insonning
paydo bo’lishi va rivojlanishining yaxlit manzarasini beradi. Fan bugungi kunda
ozgina qiziqish hosil qilgan deyarli barcha narsani, hattoki o’z-o’zini – o’zining kelib
chiqishi, rivojlanishi, madaniyatning boshqa shakllari bilano’zaro aloqasini, jamiyat
moddiy va ma’naviy hayotiga ta’sirini o’rganadi.
Shu bilan birga, bugungi kunda olimlar fan hali yosh hamda olamdagi barcha
sirlar o’rganib bo’linmagan, deb hisoblaydilar. Odatda fanga aloqasi bo’lgan fantastyozuvchilar ancha uzoqqa nazar tashlab, fan va jamiyatning kelajagini oldindan
bilishga urinib, ilmiy bilishning makoni naqadar cheksizligini ko’rsatib bermoqdalar.
Bugungi kunda olimlik – bu o’ziga xos kasbdir. Millionlab olimlar maxsus
tadqiqot institutlarida va laboratoriyalarda ishlamoqda. «Ilmiy xodim» tushunchasi
paydo bo’ldi. Ilmiy konsultant yoki maslahatchi funkstiyalarini bajarish, ularning
jamiyat hayotining turli-tuman masalalarini ishlab chiqish yoki ular bo’yicha qaror
qabul qilishda ishtirok etishlari me’yoriy holga aylandi.
Oliy o’quv yurti o’qituvchisi shaxsida ilmiy mehnat va pedagog mehnatining
qo’shib olib borilishi jamiyat va millat uchun yanada qimmatli hisoblanadi. Bu holda
ilmiy yutuqlar eng qisqa muddatda ta’limning mulkiga va jamiyat, davlatning
qadriyatiga aylanadi.