11-Mavzu: Galogenlar Reja: Galogenlarning umumiy xossalari 2

Brom va yod
Bu elementlarning birikmalari to'plangan holda uchramaydi. Sanoat 
ahamiyatiga ega bo'lgan manbalar ba'zi sho'r ko'llar suvi (0,01—0,5%), dengiz 
suvi (0,007% atrofida), neft burg'ilash suvlari tarkibida ham oz miqdorda 
bo'ladi. Shunday suvlarda 0,003% atrofida yod bo'ladi, yodni yana dengizosti 
o'simliklari kulidan ham olish mumkin. Yodning minerali Ca(IO
3
)
2
— 
lautarit 
va 
yodargirit 
Agl juda kam uchraydi. Bu elementlarni birikmalaridan ajratib 
olish uchun ularning birikmalari xlor bilan oksidlanadi, bunda erkin holda og'ir 
suyuqlik Br
2
va qattiq modda — yod ajratib olinadi: Bromning suvdagi 
eruvchanligi 3,58 g /100 g (20 °C), ko'pchilik organik erituvchilar bilan yaxshi 
aralashadi. 
Yod ishqoriy metallar yodidlarida juda yaxshi eriydi: 
KI + I
2
=KL
3

---

Hosil bo'lgan koordinatsion birikmalar suvda va organik erituvchilarda 
yaxshi eriydi. KI
n
birikmalarining ba'zilari uchun tuzilish formulalari quyidagi 
rasmlarda keltirilgan 
(XII. 7 
a, 
6-rasm). Yod oson bug'lanadi (binafsha rangli bug'lar hosii 
bo'ladi), suyuqlanish temperaturasi 113,6 °C. 
Bu moddalarning kimyoviy aktivligi xlornikidan sustroq, brom metallar 
va metallmaslar bilan xlorga o'xshash birikmalar hosil qiladi, lekin reaksiyaning 
borish sur'ati pastroq. Brom fosfor, surma, vismut, mishyak, qalay (yupqa zar 
qog'ozi holida) va aluminiy bilan ko'p miqdorda issiqlik ajratib birikadi. Brom 
kislorod, azot, uglerod va nodir gazlar bilan to'g'ridan-to'g'ri reaksiyada 
qatnashmaydi. Kislotalar bilan ham reaksiyada qatnashmaydi. Metall holdagi 
natriy bilan reaksiyasi 200 °C da ham juda sust bo'lsa, kaliy bilan reaksiyasi 
juda shiddatli o'tadi. Brom oltinni AuBr
3 
gacha juda sekin oksidlaydi, platina 
bilan birikmaydi. 
Bromning suv bilan ta'sirlashishi natijasida xlornikiga o'xshash, HOBr 
hosil bo'ladi, tuzlarning oqlovchi xususiyati zaifroq. 
Brom ishqorlarda eriydi: sovuq ishqorda 
gipobromitlar 
hosil qilsa, issiq 
ishqor eritmasida 
bromatlar 
hosil qilishi xlorning reaksiyalarini eslatadi. 

---

Yod ftor bilan juda oson birikadi, H
2
, Si, metallmaslarning ko'pchiligi 
bilan, nam havoda esa metallarning ko'pchiligi bilan reaksiyada qatnashadi. Yod 
bilan aluminiy kukunlari aralashmasi suvsiz sharoitda o'zaro reaksiyaga 
kirishmaydi, lekin shu aralashmaga 1 tomchi suv tomizilgandan 1—2 minutdan 
so'ng reaksion aralashma tobora tezlashib boradigan sur'atda birikadi. 
Brom va yodning gipo kislotalari qatorida barqarorligi va oksidlovchilik 
xususiyati zaiflashib boradi. 
Bromat va yodat kislotalardan birinchisi xlorat kislotaga yaqin va 
o'xshash bo'lsa, yodat kislotaning barqarorligi, oksidlovchi xossasi va kislotali 
dissotsilanish darajasi ancha sust. Shuni aytish kerakki, bu kislotalarning 
oksidlovchi xossalari eritmada neytral va ishqoriy muhitda deyarli namoyon 
bo'lmaydi. 
Yodning kislorodli birikmalarida ba'zi tafovutlar kuzatiladi: 
— HIO
3
ohista suvsizlantirilganda 
yodat kislota angidridining 
oq 
kristallari I
2
O
5
ajratib olingan. Bu oksid suv bilan birikib yana boshlang'ich 
kislotaga aylanadi. 
Peryodat 
kislota eritmada rangsiz kristallar — besh asosli 
ortoyodat 
kislota H
5
IO
6
ni hosil qiladi, uning Ag
5
IO
6
birikmasi olingan; 
— oksidlanish darajasi +3 bo'lgan hosilasining kation sifatida tuz hosil 
qilish xususiyati quyidagi birikmaiarda kuzatiladi: 
Bromda shunday birikmalardan faqat ikkitasi: Br(NO
3
)
3
(rangsiz 
kristallar) va Br(SO
3
F)
3
(qovoq rang kristallar) largina ma'lum.