11-ma'ruza. Oksidleniw-qaytarılıw reaksiyaları hám potensialları

OKSIDLEWSHILER HA’M QAYTARIWSHILAR
Quramında qaytarılıwshı element bolǵan elementlar oksidlovchilar, oksid- lanuvchi element saqlawshı elementlar qaytarıwshılar dep ataladı. Oksidlovchilar quramındaǵı element óz oksidleniw dárejesin pasaytiradi, qaytarılıwshılar quramındaǵı element óz oksidleniw dárejesin asıradı. Oksidlovchilar elektronlardıń akseptori (latınsha acceptor - qabıl etiwshi), qaytarıwshılar elektronlardıń donori (latınsha donor - beretuǵın ) esaplanadı.
Zárúrli oksidlovchilar:
1. Ápiwayı elementlar : F2, Cl2, Br2, I2, O2, S. Ximiyalıq reaksiyalar waqtında bul elementlar elektronlar biriktirip alıp, keri zaryadlanǵan bólekshelerdi payda etedi.
2. Quramalı elementlar : kislorodlı kislotalar H2 SO4, HNO3 hám olardıń duzları ; KMnO4 (kaliy permanganat), K2 Cr2 O7 (kaliy bixromat); xlorning kislorodlı kislotaları (HClO, HClO3, HClO4) hám olardıń duzları (gipoxloridlar, xloratlar hám perxloratlar); birpara kislotalardıń angidridleri, mısalı, CrO3 xrom (vI)-oksid, Mn2 O7 marganes (vII)-oksid, O3 ozon, vodorod qıshqılanıw, metallarning peroksidları (Na2 O2, CaO2) hám basqalar.Muhim oksidlovchilar:
3. Metallarning joqarı oksidleniw dárejesine iye bolǵan ionları, mısalı, Fe3+, Au3+, Cu2+, Sn2+


Zárúrli qaytarıwshılar :
1. Metallar, ásirese, sıltıli metallar (Li, Na, K, hám basqalar ) hám sıltıli - jer metallari (Ca, Sr, Ba).
2. vodorod, uglerod (koks), uglerod (II)-oksid CO
3. Kislorodsız kislotalar hám olardıń duzları ; gidridlar quramındaǵı vodorod ionı H- (NaH, KH, CaH2 hám basqalar ).
Birpara elementlar jaǵdayǵa qaray da oksidleytuǵın da qaytarıwshı wazıypasın orınlawı múmkin (mısalı, HNO2, H2 SO3).
Oksidleniw - qaytarılıw reaksiyalarınıń klassifikatsiyasi Oksidleniw-qaytarılıw reaksiyaların 4 gruppaǵa bólinedi.
1. Atomlararo yamasa molekulalararo baratuǵın oksidleniw qaytarılıw reaksiyaları. Bunday reaksiyalarda elektronlardıń almasınıwı atomlar, molekulalar yamasa ionlar ortasında baradı, mısalı
0 +5 +2 +2
3Cu + 8HNO3 + 3Cu(NO3)2 + 2NO + 4H2O
2. Óz-ózinen oksidleniw, óz-ózinen qaytarılash - disproporsiyalanish reaksiyaları. Bunday reaksiyalarda bir element atomlari yamasa ionlardıń oksidleniw dárejesi bir waqtıniń ózinde artadı hám azayadı. Bunda baslanǵısh element hár qıylı birikpelerdi payda etedi, olardan birinde atomlarning oksidleniw dárejesi joqarı, ekinshisinde bolsa tómen boladı. Bunday reaksiyalar molekulasında aralıq oksidleniw dárejesine iye bolǵan atomlar ámeldegi bolǵan elementlarda júz boladı.O‘z-o‘zidan oksidlanish, o‘z-o‘zidan qaytarilash - disproporsiyalanish reaksiyalari. Bunday reaksiyalarda bitta element atomlari yoki ionlarning oksidlanish darajasi bir vaqtning o’zida ortadi va kamayadi. Bunda boshlang’ich modda turli xil birikmalarni hosil qiladi, ulardan birida atomlarning oksidlanish darajasi yuqori, ikkinchisida esa past bo‘ladi. Bunday reaksiyalar molekulasida oraliq oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan atomlar mavjud bo‘lgan moddalarda sodir bo‘ladi.
+6 +7 +4
3K2MnO4 + 2H2O = 2KMnO4 + MnO2 + 4KOH
+ - +5
3NaClO = 2NaCl + NaClO3