109-gurux mustаqil ish

v
tezlik va 
E
energiyaga ega bo‘lgan molekulalarning o‘rtacha 
miqdori o‘zgarmas ekan. Buning sababi shundaki, statistik nuqtai nazardan 
qaralganda, 
E
energiyaga ega bo‘lgan molekulaning o‘z energiyasini 
o‘zgartirib, boshqa energetik darajaga o‘tishi ehtimolligi, boshqa bir 
molekulaning o‘z energiyasini o‘zgartirib, aynan 
E
energiyaga ega bo‘lish 
ehtimolligiga teng ekan. Shunga ko‘ra, 
E
energiyaga ega bo‘lgan 
molekulalarning soni o‘zgarishsiz qolaveradi. Buni shunday misol bilan 
o‘xshatib tushuntirish mumkin: aytaylik o‘rta maktabda 10 yoshli bolalar 
soni bu yil 100 nafarni tashkil qiladi. Lekin, ushbu joriy yilda 10 yashar 
bo‘lgan bolalarning hech biri keyingi yili ham 10 yoshli bo‘lmaydi. Ularning 
hammasi keyingi yili 11 yoshga to‘ladi. Biroq, bu bilan maktabdagi 10 yoshli 
bolalarning umumiy soni keskin o‘zgarib qolmaydi. Chunki, keyingi yili ham 
albatta taxminan shu sondagi (misolimizda yuz nafar) 10 yoshli bolalar 
maktabda mavjud bo‘ladi. 
Molekulalarning tezliklari bo‘yicha o‘rtacha taqsimlanishi haqidagi 
ushbu g‘oya va uning ta'rifi mashhur fizik olim - Jeyms Klark Maksvellga 
tegishlidir. Xabaringiz bo‘lsa, elektromagnit maydonlarni nazariy jihatdan 
mukammal tushuntirib bergan ilk olim ham aynan Maksvell bo‘lgan. 
Shuningdek Maksvell berilgan haroratdagi gaz molekulalarining tezligi 
qanday 
bo‘lishini 
hisoblashni 
ham 
yo‘lga 
qo‘ygan. 
Bunday 
taqsimotni 
Maksvell taqsimoti
deyiladi. Unga ko‘ra, molekulalar asosan 

---

ushbu taqsimotning eng yuqori nuqtasiga muvofiq keluvchi energetik holatda 
bo‘ladi. Amalda esa, molekulalarning tezligi anchayin katta diapazonda 
o‘zgaradi. 
Shuni ta’kidlash lozimki molekula o`z navbatida atomlardan tashkil topadi. 
Atomlar esa yadro va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan iborat bo`ladi. 
2. Molekulaning massasi. Alohida molekulalarning massalari juda kichik 
bo`lib, maxsus-asbob massa-spektrometrlar yordamida aniqlanadi. Masalan suv 
molekulasining massasi kg atrofida. Shuning uchun ham fizikada, molekulalar 
massalarining 
absolyut qiymatlari bilan emas
, balki o`lchamsiz nisbiy kattaligi 
bilan ish ko`riladi. Chunki bu hisob-kitobni ancha osonlashtiriladi. Xalqaro 
kelishuvlarga asosan etalon, ya’ni birlik atom massasi m
o
sifatida uglerod 
12
S 
izotopi (atomar) massasining 1/12 qismi qabul qilingan. 
Istalgan molekulaning nisbiy massasi M
o
ni aniqlash uchun molekula 
massasining absolyut qiymati m
mol
ni birlik atom massasi m
o
ga bo`lish kerak
Xuddi shuningdek 
nisbiy atom massasi A
o
ni aniqlash uchun esa atom 
massasining absolyut qiymati m
am
ni birlik atom massasi m
o
ga bo`lish kerak. 
Modda miqdori. Moddalar ulkan miqdordagi molekulalardan tashkil 
topganligini, va o`z navbatida turli moddalar molekulalari massalarining teng 
emasligi ularni solishtirishda katta qiyinchiliklar tug’diradi. Aynan shu 
qiyinchilikni engish maqsadida tarkibida bir xil N
A
ta molekula bo`lgan modda 
miqdori tushunchasi kiritiladi. Modda miqdori-moddadagi molekulalar sonining 
0,012 kg ugleroddagi molekulalar soni N
A
ga nisbati bilan aniqlanadigan 
kattalikdir. Modda miqdori ν harfi bilan belgilanadi. Uning SI dagi birligi [ν]q1 
mol. Mol-0,012 kg uglerodda qancha molekulalar bo`lsa, shuncha molekulalari 
bo`lgan modda miqdoridir. 
Yuqorida aniqlanganidek, istalgan moddaning 1 molida bir xil sondagi 
molekulalar mavjuddir. 
Bu songa 
Avogadro doimiysi deyiladi. Endi Avogadro 
doimiysi nimaga tengligini aniqlaylik. Buning uchun modda miqdori ta’rifidan 
foydalanamiz, ya’ni 0,012 kg uglerodda N
A
ta molekula bor. 
N
A
= kg·mol
-1
Bu yerda m
oc
uglerod molekulasining massasi. Birlik atom massasining 
ta’rifiga asosan 
m
oc
=12 
ya’ni istalgan moddaning bir molida ta molekula mavjud. 
Istalgan moddaning bir molidagi molekulalar soni teng ekanligini 
ko`rdik.Endi bir mol qancha hajmni egallaydi degan savol tug’iladi. Bu savolga 
Avogadro 
qonuni 
javob 
beradi: 
Normal 
sharoitda 
bu 
hajm 
Normal sharoit: bosim normal atmosfera P=1,013

10
5
Pa=760 mm.sim.ust. va 
harorat T=273,15 k yoki t=0 C 

---

Molekulyar massa bir mol moddaning massasi kabi aniqlanib, molekula 
massasining Avagadro soniga ko`paytmasi kabi aniqlanadi. 
M=m
mol
birligi –
Istalgan miqdoridagi moddaning massasi m ni topish uchun uning molekulyar 
massasi M va undagi modda miqdori (mollar soni) n ni ko`paytirish kerak. 
Loshmidt soni. 
3. Molekulyar fizikada 
ideallashtirilgan model-
ideal gaz tushunchasidan 
foydalaniladi. Ideal gazda qu`yidagi shartlar bajarariladi: 
1) gaz molekulalarining xususiy hajmi gaz egallab turgan idishning 
hajmiga nisbatan e’tiborga olmaydigan darajada kichik; 
2) gaz molekulalari orasida o`zaro ta’sir kuchlari mavjud emas; 
3) gaz molekulalarining o`zaro va idish devorlari bilan urilishi absolyut 
elastik. 
Shuni ta’kidlash kerakki, real gazlar ham normal sharoitga yaqin sharoitlarda 
(kislorod, geliy) va yuqori harorat, past bosimda o`z xossalari bilan ideal gazlarga 
juda o`xshab ketadi. Bundan tashqari molekulalarning xususiy hajmlari va o`zaro 
ta’sirini hisobga oluvchi tuzatish kiritish bilan ideal gaz qonunlaridan real gaz 
qonunlarini hosil qilish mumkin. 
Gaz parametrlari. Gazning holati bir-biriga bog’liq bo`lgan va holat 
parametrlari deyiladigan qu`yidagi kattaliklar bilan xarakterlanadi: bular hajm V, 
bosim P va harorat T. 
Betartib harakatda bo`lgan gaz molekulalari idish devorlariga uriladi va juda 
kichik vaqt davomida devorga ma’lum kuch bilan ta’sir ko`rsatadi. 
Molekulalarning betartib urilishlari natijasida birlik yuzaga ma’lum bir bosim 
ko`rsatiladi. 
Bosimni 
o`lchaydigan 
asboblarga