10-mustaqil ish: viruslar va hujayra o`rtasidagi munosabat

10-mustaqil ish:VIRUSLAR VA HUJAYRA O`RTASIDAGI MUNOSABAT
Viruslar morfologiyasi va tuzilishi. Virus (lotincha V iru s - zahar demakdir) hujayra tuzilishiga ega b o im ag an juda kichik zarrachadir. Bu nom L.Paster tomonidan k o ‘pgina yuqumli kasallik qo'zg'aituvchilariga berilgan edi. Keyinchalik viruslar tabiati bilan batafsil tanishgach, ularning bakterial filtrdan о 4a olishi aniqlandi, shu bois ulami filtrd an o'tuvchi viruslar deb nomlandi. Viruslaming shakli turlicha: sharsimon, 10-2-rasm. Virus oqsil molekulalarining RNK -iplari atrofida joylashishi (m uallif U .Stenli)deb atalad i. Ayrim virionlarda bitta nukleokapsid b o ‘ladi - bular oddiy virusi ardir. Ba’zi virionlardagi nukleokapsid lipid va oqsil moddalar k o ‘p tash q i qobiq bilan qoplangan bo'lib, ular qobiqda tikanak ko'rinishida
joylashadi.V ir u s la r kapsom erlari m a’lum tartib d a jo y lash g an va an a shu k a p s o m e r la r s is te m a sig a q a r a b v ir u s la r s p ir a l, k u b s im o n va kombdnatsiyalangan turlarga bo'linadi. Viruslarning kattaligi 20 dan 350 nm g a c h a bo'ladi. Ulami filtrlash, ultratsentrafugalash, diffuziya qilish (shimciirish), elektron mikroskopda k o 'rib tasvirni suratga tushirish y o 'li bilan aniqlaniladi.S h o l, oqsim, sariq isitma viruslarining kattaligi 25 nm gacha bo'ladi va ular m ay d a viruslar guruhiga kiradi.
Viruslar morfologiyasini elektron mikroskop yordamida 50.000-300.000 marta kattalashtirilib o'rganiladi. Yirik viruslarni maxsus usulda b o 'y ab , 1000 m artagacha kattalashtirilib, oddiy mikroskop yordamida k o 'rish mumkin.V iru slar sun’iy oziq muhitlarda o 'sm ay d i. Chunki ularda boshqa
mikroorganizmlar kabi turli moddalami parchalay oladigan ferment ishlab ch iq arish xususiyati yo'q.S p iral simmetriya tipiga ega b o 'lg an viruslar nukleokapsidi naycha sh ak lid a bo'lib, nuklein kislotadan tashkil topgan va qattiq yopishgan kapsomerlar о ‘ralgan (tamaki bargida kasallik qo'zg'atuvchi virus). RNK tu tu v ch i viruslar vibrion sferik shaklidagi nukleokapsidga ega.
Kubsimon simmetriyada viruslar kapsidi ikosaedr shaklida (20 qirrali) bo'lib, ichida nuklein kislota (pikornoviruslar) yoki nukleoproteidlar adeno -, gerpes viruslar) bor.Pik omo-, reo-, adeno- va paramiksoviruslarda bitta nukleokapsid, togo- v a gerpesviruslarda ikkinchi tashqi qobiq - superkapsid b o 'lad i.Aralash tip tuzilish d ag i viruslar (leykoz, sarkoma, chinchechak vaksinasi viruslari va ayrim faglar) kubsimon simmetriyaga eg a, ularning nukleoproteidi spiral shaklda o ‘ralgan boiadi.Viruslarning kimyoviy tarkibiViruslarda nuklein kislotalardan biri bir ipli yoki ikki ipli DNK yoki RNK b o ‘ladi. Bu b o ‘linish nisbiy bo'lib, barcha DNK tutu v ch i viruslar virus-maxsus (komplementar) RNK va aksincha RN K -g en o m li viruslar (retroviruslar) - komplementar DNK hosil qilish xususiyatiga ega.Virus DNKsi. Har xil viruslar DNKsining m o lek u laro g 'irlig i har xil (1X106-1X108). Viruslar genomida bir necha genlar m av ju d . D N K bir ipli yoki ikki ipli, to ‘g ‘ri yoki halqasimon ko'rinishdabo'Iadi.DNK dagi nukleotid ketma-ketliklarining ko'pchiligi bir m arta uchrasa, m olekula oxiridagi ketm a-k etlik lar to 'g 'r i va 1800 ga a^lantirilgan qaytarishlarga ega. Bu qaytarishlar virus DNK sini hujayra DNK sidan farqlab olishda va h alq ak o ‘rinishini hosil qilishda ahamiyatga ega. Chunki halqa tuzilishidagi D N K ularning ekzonukleazalarga chidamliligini ta ’m in lay d i. Bu n d an ta sh q a r i, bu shaklda D N K tr a n s k r ip s iy a va replikatsiyasini nazorat qilish va hujayra genomigabirikishi o so n boiadi.
Virus RNK si. Irsiy axborotni RNK da saqlash bo'yicha viruslar noyob mavjudotlar hisoblanadi. Viruslarda bir yoki ikki ipli RNK b o r, ular to'g'ri yoki halqasimon ko 'rin ish d a bo'Iadi.
Bir ipli RNK lar vazifalari bo'yicha ikki guruhga b o 'lin ad i: Birinchi guruhdagi viruslar genomi axborot RNK si bo'lib, ular o'zlaridagi axborotni to 'g 'rid an -to 'g 'ri hujayra ribosomalariga uzata oladi, shuning uchunulami « m u sb at ip li» g en o m d eb atalad i (p ik o rn o v iru slar, to g a v ir u s la r , retroviruslar). Ikkinchi guruhdagi RNK lar esa a-RNK si v azi fasini bajara olmaydi. Ular faqat axborot olish uchun matritsa vazifas ini bajaradi. Buning uchun virusda maxsus transkriptazalar bo'lishi za_rur. Bunday fermentlar hujayralarda bo'lm aydi. Bir ipli RNK tutuvchi v iru slar genomi
« m an fiy ipli» d eb ata la d i (o rto m ik so v iru slar, p aram ik so v iru slar, rabdoviruslar). Nuklein kislotalarining viriondagi boshqa kc»mponentlari 1% dan (gripp virusida) 40% gacha (E.coli) faglarini tashkil etadi.Viruslar oqsili 20 ta L—aminokislotadan tuzilgan. AminokisL otalar ketma- ket joylashgan b o 'lib , o 'zin in g C - va N-aminoguruhi biLan birikkan; oqsillar xili, miqdori har bir virusning о ‘ziga xos bo'Iadi.V iru slard a tu zu v ch i va id o ra qiluvchi gen lar ( o p e r a to r genlar, faollashtiruvchi genlar, lepressor genlar) bor. RNK va ma yda polioma virusida 3 ta, poliom iyelit virusida 5 ta gen mavjud.RNK va mayda DNK genomli viruslardan tu