10. Milliy tarbiya va ijtimoiylashuv

10. Milliy tarbiya va ijtimoiylashuv
Shaxs ijtimoiy munosabatlar jarayonida shakllanadi. CHunki ta’lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan bog’liq bo’lgan holat va hodisalar o’rgatiladi. Bu jarayonda o’quvchi jamiyatga «kirishadi» va u bilan o’zaro munosabatda bo’ladi. Ular ma’lum ijtimoiy tajriba (bilim, qadriyat, axloqiy qoida, ko’rsatma) orttiradilar, ya’ni, ijtimoiylashadilar.
Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan murakkab jarayon. CHunki har qanday jamiyat rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar, ideallr, axloqiy me’yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni qabul qilib, o’rganib mazkur jamiyatda yashash, uning a’zosi bo’lish imkoniyatiga ega bo’ladi. Buning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga muvofiq ta’sir etadi. Bu ta’sir ta’lim vositasida amalga oshadi. Ikkinchi tomondan, shaxsning shakllanishiga turli g’oyalar, ijtimoiy muhit ta’sir ko’rsatadi.
Odamlar ijtimiy me’yorlar va axloqiy qoidalar bilan munosabatga kirishadilar va uni o’rganadilar.
Ijtimoiylashuv jarayoni ichki qarama-qarshiliklarga ega. Ijtimoiylashgan inson jamiyat talablariga mos kelishi, unga «kirishib» ketishi, jamiyat rivojlanishidagi salbiy jihatlarga, shaxsning individual rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi hayotiy holatlarga qarshi turishi kerak. Lekin hayotda ba’zan aksi ham bo’ladi: to’liq ijtimoiylashgan, jamiyatga kirishib ketadigan, ammo muhitda ba’zi salbiy holatlarga qarshi kurashishda faollik ko’rsatmaydigan odamlar ham mavjud.
Bu holat ko’p jihatdan butun jamiyat, tarbiya muassasalari, o’qituvchilar hamda ota-onalarga ham taalluqli. Tarbiyada qarama-qarshilik insonparvarlik g’oyasi yordamidagina bartaraf etilishi mumkin.
Zero, O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ham ta’kidlab o’tilganidek, uzluksiz ta’limni tashkil etish, rivojlantirish hamda ta’limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy talablar hisoblanadi.
"Ijtimoiylashuv" atamasi tushunchaga mos keladi, unga ko'ra shaxs (bola) dastlab asotsialdir yoki uning ijtimoiyligi muloqotga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi. Bunda sotsiallik - bu dastlab asotsial sub'ektni jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor modellariga egalik qiladigan, ijtimoiy me'yorlar va rollarni anglagan ijtimoiy shaxsga aylanish jarayoni. Ijtimoiy rivojlanishning ushbu qarashlari birinchi navbatda psixoanalizga xosdir, deb ishoniladi.
Ijtimoiylashuvning quyidagi bosqichlari ajratiladi:
1. Birlamchi sotsializatsiya yoki moslashish bosqichi (tug'ilishdan o'spirinlikgacha bola ijtimoiy tajribani tanqidsiz o'zlashtiradi, moslashadi, moslashadi, taqlid qiladi).
2. Shaxsiylashtirish bosqichi (o'zini boshqalardan ajratib olishga intilish, ijtimoiy xulq-atvor normalariga tanqidiy munosabat mavjud). O'spirinlik davrida individualizatsiya, o'zini o'zi belgilash bosqichi "dunyo va men" oraliq ijtimoiylashuv sifatida tavsiflanadi, chunki u o'spirinning dunyoqarashi va xarakterida hali ham beqaror.O'smirlik (18-25 yosh) barqaror kontseptual sotsializatsiya sifatida tavsiflanadi, bunda shaxsning barqaror xususiyatlari rivojlanadi.
3. Integratsiya bosqichi (jamiyatda o'z o'rnini topishga intilish, jamiyatga "moslashish" mavjud). Integratsiya, agar insonning xususiyatlarini guruh, jamiyat qabul qilsa yaxshi bo'ladi. Agar qabul qilinmasa, quyidagi natijalarga erishish mumkin:
Uning o'xshamasligini saqlab qolish va odamlar va jamiyat bilan tajovuzkor o'zaro munosabatlarning (munosabatlarning) paydo bo'lishi;
O'zingizni o'zgartirish, "boshqalar kabi bo'lish";
Muvofiqlik, tashqi kelishuv, moslashish.
4. Ijtimoiylashuvning mehnat bosqichi inson kamolotining butun davrini, uning mehnat faoliyatining butun davrini qamrab oladi, bunda inson nafaqat ijtimoiy tajribani o'zlashtiribgina qolmay, balki uni o'z faoliyati orqali atrof muhitga insonning faol ta'siri orqali ko'paytiradi.
Ijtimoiylashuv jarayonini pedagogika nuqtai nazaridan ko'rib chiqish uchta parametrni ajratib ko'rsatishga majbur qiladi:
Maqsadni belgilash parametri- bugungi kunda bu inson tomonidan o'z kuchini va qobiliyatini jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda o'z-o'zini anglash maqsadini amalga oshirish, nafaqat maktab va ota-onalar, balki ijtimoiy-madaniy, ma'naviy muhit, bola haqiqatan ham qo'shilgan munosabatlar bilan tarbiyalangan narsalarni anglash.
Ikkinchi parametr- ta'limning yangi mazmunini izlash bilan bog'liq, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini e'tirof etish ushbu jarayonning aksiologik ko'rsatmalarini asoslashni, bolani milliy va umumjahon ijtimoiy tajribaga qo'shish yo'llarini belgilashni talab qiladi. umumbashariy va milliy qadriyatlar tabiat bilan muloqotda, milliy xalq an'analarida, oilaviy muhitda, bolalar va kattalar o'rtasidagi munosabatlarda va ularning birgalikdagi faoliyatida namoyish etiladi.
Uchinchi parametr- kichik maktab o'quvchilari tomonidan ijtimoiy tajribani tayinlashning samarali usullarini izlash, o'rganish yo'lini o'zgartirish, ijtimoiylashuv jarayonining mahsuli bo'lgan bolaning ijtimoiy tajribasini o'zlashtirish yo'li bilan bog'liq. Bu bolani ijtimoiy tajribani mustaqil ravishda egallash va ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish jarayoniga qo'shilishini talab qiladi.