10-мавзу. ҲУҚУҚ шакллари (манбалари) Ўқув машғулотининг натижасида

Ҳуқуқ манбаларининг ўзига хос хусусиятлари нималарда кўринади?


Ҳуқуқий прецедент (лот. praecedens - аввалгиси, олдингиси). Ҳуқуқий прецедент – суд ёки маъмурий органнинг ёзма ёки оғзаки қарори бўлиб, бу қарор келгусида барча шунга ўхшаш ишларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун асос бўладиган намуна нормадир. Ҳуқуқий прецедентнинг суд ва маъмурий прецедент шакллари мавжуд. Ҳуқуқий прецедентнинг суд прецеденти шакли АҚШ, Австралия, Буюк Британия, Канада ва Янги Зеландия каби умумий ҳуқуқ амалда бўлган давлатларда ҳуқуқнинг манбаси сифатида кенг қўлланилади.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжат – ваколатли давлат органининг белгиланган тартибда қабул қилган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, умуммажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи юридик ҳужжати ҳисобланади.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжат умуммажбурий хулқ-атвор қоидаларини ўз ичига олади ҳамда ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан ижтимоий нормаларнинг бошқа турларидан ажралиб туради:

• 
  давлат номидан қонунда белгиланган тартибда қабул қилинади;
  
• 
  ваколатли субъектларнинг ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг маҳсули ҳисобланади;
  
• 
  барча учун умуммажбурий қоидаларни ўрнатади, ўзгартиради (такомиллаштиради) ёки бекор қилади;
  
• 
  махсус процессуал тартибда амалга оширилади;
  
• 
  муайян ҳужжатлаштирилган шаклга эга (қонун, фармон, қарор ва бошқа);
  
• 
  муайян турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган;
  
• 
  уларда ҳуқуқий қоиданинг мазмуни, яъни ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва бурчлари баён этилади;
  
• 
  норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланган қоидалар бажарилмаган ёки бузилган тақдирда муайян ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқади, қоида бўйича, давлатнинг мажбурлов кучи ишга солинади.
  

Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқнинг асосий шакли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳисобланади. Шу жиҳатдан олганда, Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунининг 5-моддасида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг қуйидаги турлари кўрсатиб ўтилган:

1. 
   Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси;
   
2. 
   Ўзбекистон Республикасининг қонунлари;
   
3. 
   Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари;
   
4. 
   Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари;
   
5. 
   Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари;
   
6. 
   вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг буйруқлари ва қарорлари;
   
7. 
   маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари.