10-Mavzu. Tayyor mahsulot (ishlar, xizmat) lar va ularning sotilishi hisobi Reja: Tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar va ularning ahamiyati

78-jadval
Tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar (2800)ning bog’lanishi

№	Xo’jalik muomalalarining mazmuni		Schyotlarning bog’lanishi
			Debet		Kredit
1		Asosiy, yordamchi sexlardan, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklardan tayyor mahsulotlarning kirim qilinishi		2810		2010, 2310, 2710
2		Tayyor mahsulotlarni hisobning yarim tayyor usulida kirim qilish		2810		2110
3		Tayyor mahsulotlarning ko’rgazmadan omborga kirim qilinishi		2810		2820
4		Tayyor mahsulotni qayta baholash a) qiymatining oshirilishi b) qiymatining kamaytirilishi		2810 3190		6230 2810
5		Inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tayyor mahsulotlar		2810		9390
6		Ichki ehtiyojlar uchun tayyor mahsulotlarning ishlatilishi, tayyor mahsulotlarning sexlarga qayta ishlov berish va boshqalar uchun qaytarilishi		2010, 2310, 2510, 2710 9410-9440		2810
7		Tayyor mahsulot omboridan mahsulotlar yaroqsiz mahsulotlarni to’zatish uchun berildi		2610		2810
8		Inventarizatsiya natijasida aniqlangan kamomad, agar aybdor shaxs aniqlanmagan bo’lsa		5910		2810
9		Kelgusi davr xarajatlari tarkibida yuritiladigan xarajatlarga tayyor mahsulotlarning ishlatilishi		3190		2810
10		Tayyor mahsulotlarning ko’rgazmaga berilishi		2820		2810

4. Tayyor mahsulotlarni baholash va ularning nomenklaturasi.
Hisobda tayyor mahsulotlarga boshqa baholar qo’llanilsa ham farq summasi va foizi shu tartibda hisoblanadi.
Tayyor mahsulotlar harakati hisobini to’g’ri tashqil etishda ularning nomenklaturalarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Mahsulotlar nomenklaturasi – ushbu korxona tomonidan ishlab chiqariladigan buyumlar turlari nomlarining ro’yxatidir. Mahsulotlar nomenklaturasini tuzishda bir buyuqiyini ikkinchisidan ajratib olish imkoniyatini beradigan tayyor mahsulotlarni ma’lum belgilariga qarab qilingan tasnif asos bo’ladi. Nomenklatura raqami turli miqdordagi raqamlar bilan belgilanishi mumkin. Korxona nomenklaturalaridan quyidagi xizmatlarda:

• 
  dispetcherlar – mahsulot ishlab chiqarish grafigining bajarilishini nazorat qilish uchun;
  
• 
  sexlar – ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimentini nazorat qilish uchun va tayyor mahsulotlarni omborga topshirishda nakladnoylar yozish uchun;
  
• 
  marketing bo’limi – mahsulot jo’natish shartnomasining bajarish imkoniyati ustidan nazorat qilish uchun;
  
• 
  buxgalteriya – analitik hisob, svodkalar va hisobotlar tuzish uchun foydalanishi mumkin.
  

Shuning uchun korxonalarning buxgalteriya hisobini tashqil qilish tizimida tayyor mahsulotlar ularni yuklash va sotish hisobi alohida o’rin tutadi.


5. Tayyor mahsulotlarning harakatini – jo’natish va sotish jarayonini hujjatlashtirish.
Sub’ektlar mahsulotni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish rejalarini tuzayotganda ushbu faoliyat natijasida olinadigan (kutilayotgan) foyda hajmini ham belgilaydilar. Chunki shartnomada kelishilgan baho ko’rsatilganda uning tarkibiga mahsulotning tannarxi va soliqlardan tashqari tegishli miqdorda foyda summasi ham qo’shiladi. Bu summani shartnomada ko’rsatilgan tayyor mahsulotlarning miqdoriga ularga qo’shilgan foyda summasi qo’shilsa umumiy kutilayotgan foyda hajmi aniqlanadi. Ushbu kutilayotgan foyda summasi asosida to’lanadigan bo’naklarning miqdori - byudjetga soliq bo’yicha to’lanadigan summa aniqlanadi.
Olingan foydaning haqiqiy summasi esa belgilangan tartibda, asosan oyning va yilning oxirida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning kelishilgan sotish bahosi bilan ularning to’liq haqiqiy tannarxi (ishlab chiqarish tannarxi va ularni sotish bilan bog’liq sarflar) o’rtasidagi farq summasidan qo’shilgan qiymat va aksiz soliqlarini chegirilgan holdagi farq summasi hisoblanadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi 10/1 jurnal – orderining 2810 -«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyotini debeti va 2010- «Asosiy ishlab chiqarish» schyotini krediti bo’yicha aks ettiriladi. 2810- «Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti aktiv inventar schyoti bo’lib, uning salьdosi korxonaning ombordagi mahsulotlar qoldig’ining haqiqiy tannarxini ko’rsatadi; debet oboroti – asosiy ishlab chiqarishdan qabul qilingan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini, shuningdek mol oluvchilar tomonidan qaytarilgan mahsulotlar qiymatini, kredit oboroti hisobot oyida yuklab jo’natilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini ko’rsatadi.
Tayyor mahsulotlar harakatini pul ko’rsatkichdagi hisobi 16-«Tayyor buyumlar harakatining puldagi ifodasi» qaydnomasida yuritiladi.
16- «Tayyor buyumlar harakatining puldagi ifodasi» qaydnomasining I bo’limidan 2810 schyotning to’liq ma’lumotlari ta’rifini ikki bahoda – haqiqiy va hisob bahoda olinadi. Bu oy oxiriga bo’lgan tayyor mahsulotlarning umumiy hajmidagi haqiqiy xarajatlar salmog’ini (oy boshiga qoldiq plyus mahsulotning kirimini ularning hisob bahosiga nisbati) topish uchun zarur. Agar shu foiz 100 ga teng bo’lsa, demak, haqiqiy xarajatlar rejaga teng ekanligi; agar foizi 100 dan kam bo’lsa, korxona mahsulot tannarxining pasayganligini, natijada ushbu mahsulotni sotishdan u rejadan ortiq foyda olganligini; agar shu foiz 100 dan ortiq bo’lsa, korxona kal’kulyatsiya moddalari bo’yicha me’yorga nisbatan ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yganligini va bu o’z navbatida, foydani kamaytirganligini ko’rsatadi.