10-Mavzu: tarixiy geologiya. Platforma va geosinklinalar, ularning paydo bo’lishi va rivojlanishi

Materiklarning eng muhum hususiyatlari
1-Sharqiy yevropa pastekisligi 2-Sibir 3-Tarim 4-Shimoliy Xitoy 5-Janubiy Xitoy
6-Kolima7-Shimoliy Amerika 8-9-10-Afrika- Arabiston 11-Hindiston 12Avstraliya 13-Janubiy Amerika,14-Sharqiy Braziliya 15-Antarktida
Shartli belgisi 1-Qadimgi platformalar 2-Baykal Braziliya va boshqa Burmalangan mintaqalar 3-Epibaykal,epigyersin, epimezozoy , Burmalanish mintaqalari 4-Kaynazoy (alp) burmalanish mitaqalari 5-Materik orasi va chekkasidagi botiq joylar 6-Okean ostki novlari 7-Chuqur okean tubi chegarasi 8Okean osti to`siqlari 9-Okean osti tog`lari 10-okean tubi yer yoriqlari
Devon davrining ikkinchi yarmida va toshko’mir davrida Gertsen geosinklinali mavjud bo’lgan. Toshko’mir davrining oxiri va Perm davri-da bu geosinklinalda g’oyat katta maydonda kuchli tog’ paydo bo’lish pro-tsesslari ro’y byergan. Ural tog’lari, G’arbiy Sibir’ tekisligining bur-malangan fundamenti, Taymir, Urta va Markaziy Osiyoning tekislik-lari hamda ko’plab tog’lari, Mezeta, Markaziy Frantsiya massivi, Urta Yevropa tog’lari, Appalachi, Kap oblasti, Avstraliya Al’p tog’lari gyer-tsin burmalanish bosqichida vujudga kelgan.Tinch okean geosinklinali, ya’ni orollar va tog’ tizmalari siste-masn - Sharqiy Osiyoda Tinch okean sohillari bo’ylab Yangi Gvineya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Antarktida yarim oroli va ikkala Amerikaning g’arbiy sohillari bo’ylab cho’zilib ketgan.
Alp geosinklinali Atlas tog’laridan Janubiy Yevropa, Qrim va Qavkaz, Old Osiyo, Himolay, Birma orqali Indoneziyagacha cho’zilgan; Indoneziyada bu geosinklinal Tinch okean geosvnklinali bilan kesishadi.Tog’ hosil bo’lish jarayonlari Tinch okean geosinklinalida mezo-zoyning oxirida va Al’p geosinklinalida esa uchlamchi davrda ro’y byergan. Yer sharining Al’p va Tinch okean burmalanishi oblastlari.Uz taraqqiyoti jarayonida geosinklinallar platformali oblastlarga aylanadi, va shunday qilib, materiklar maydoni kattalasha boradi. Geosinklinallarda paydo bo’lgan tog’lar keyinchalik nurash va denudatsiya natijasida pasayadi, burmalar negizi esa platforma zaminiga aylanadi. Kembriydan ilgarigi platformalardan tashqari kaledon va rep-tsin platformalari ham bor. Kembriydan ilgarigi platformalardan farq qilib, ularni yosh platformalar deb ataladi. Platformalar rivojlanish jarayonida goh okean sathidan pastga cho’kkan va sayoz epikontinental dengizlar ostida qolib, ularda gori-zontal qatlam-qatlam dengiz cho’kindilari to’plangan, goh dengiz sathi-dan baland ko’tarilgan va ularning ustida kontinental, shu jumladan, laguna va ko’l yotqiziqlari vujudga kelgan. Shuning uchun kembriydan avvalgi platformalarning ham, paleozoy platformalarining ham eng muhim xususiyati ularning ikki qavat tuzilganligidir.
Qadimgi platformalarning quyi qavati juda katta massivlarni tashkil qiluvchi granitlardan iboratdir. Paleozoy platformalarining asosida metamorfik va otqindi jinslardan iborat kaledon yoki Gertsen yoshidagi burmali zamin bor.
Platformalarning cho’kindi jinslar qoplami deb ataladigan yuqori qavati barcha davrda Kembriydan to hozirgi davrgacha hosil bo’lgan dengiz va sayoz suvli kontinental yotqiziqlardan iborat. Tekisliklar cho’kindi qoplamining yoshiga qarab, cho’kindi jinslar qoplami qadimiy bo’lgan qavat - qavat va cho’kindi jinslar qoplami yosh akkumulyativ tekisliklarga bo’linadi.

Geosinklinallarning rivojlanish (1-5) bosqichlari (Y.Y.Xain):
1-Fundament (poydevor); 2-Konglomyerant; 3-Qumtosh va alevrolit; 4gillar; 5-oxaktosh; 6-flish; 7-yer yorilib uzilgan chiziq; 8-spilitkyerotofir formatsiyasi orasidagi intruziv jinslar; 9-granitlar