10-mavzu: Sportning globallashuvi. Reja

Avvalo, mamlakatimizda sport – sog`lomlashtirish ustuvor masala sifatida e`tirof etilib, qisqa fursat ichida uning huquqiy asosi yaratildi. Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, sport sohalariga etarlicha shart-sharoitlar yaratish borasida qaror, farmoyish va qonunlar qabul qilindi, keng jamoatchilik orasida uning targ`iboti olib borildi. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 27 maydagi “O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora – tadbirlar to`g`risida”gi 271-sonli Qarori yoshlar sportini ommaviy ravishda rivojlantirish, jamoatchilik orasida turli sport tadbirlarini uyushgan holda tashkil qilishga qaratilgan bo`lsa, 2003 yil 3 iyundagi “O`quvchi talaba - yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to`g`risida”gi 244-sonli Qarori umumta`lim maktablari, akademik litsey, kasb – hunar kollejlari o`quvchilari va oliy ta`lim maskani talaba – yoshlariga jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy, uzluksiz tartibda shug`ullanish imkoniyatini berdi.
Ikkinchidan, mamlakat miqyosida ommaviy sportni rivojlantirish, aholi turli qatlamlarining sport bilan shug`ullanishiga imkoniyat yaratish, sohaga ixtisoslashgan sport muassasalarining moddiy texnik bazasini mustahkamlashga alohida e`tiborning natijasi o`laroq sport- sog`lomlashtirish maskanlari, olimpia zahiralari o`quv muassasalarining faoliyati tubdan yaxshilandi. Bugun nafaqat poytaxtimiz Toshkent va viloyat markazlarida, balki chekka tumanlarda zamonaviy uslubda jihozlangan sport majmualari bunyod etildi. YAngidan qurilgan, xalqaro mezon va talablarga mos keladigan sport majmualari, suzish havzalari, tennis kort va stadionlarda uch bosqichli sport musobaqalari yuqori saviyada o`tkazilmoqda. Bu musobaqalar ko`plab umidli yoshlarga ilk mahoratini ko`rsatish, do`stlar orttirish imkoniyatni berish barobarida yuksak cho`qqilarni zabt etib, yurtimiz bayrog`ini baland ko`tarayotgan Ol`ga Gnedovskaya, Mariya SHekerova, El`dar Hafizov, Vadim Men`kov, Ruslan Naurzaliev, Vyacheslav Didrih Serik Mirbekov, Ol`ga Umaralieva, Aleksey Mochalov, Temur SHokirjonov kabi talabalarimizning davomchilari ko`payishiga zamin yaratmoqda.
2010 yil – Barkamol avlod yili deb e`lon qilindi. Sir emaski, internet tez va arzon axborot yo ma`lumotlarni olish, etkazish hamda qayta ishlashda chegara bilmaydigan manba sanaladi. Kundan – kun safi kengayib, foydalanuvchilar soni oshayotgan mazkur tizim dunyo hamjamiyatining axborotga bo`lgan qiziqishini qondirmoqda. Bugungi kunda korxona, tashkilot, muassasa, oliy va o`rta maxsus ta`lim maskanlari, turli darajada bo`lsada, Internetdan foydalanmoqda. Ammo “Internet kafe”larda vaqtini huda – behudaga sarflayotganlar ham topiladi. “Uzoqni yaqin qiladigan” manba sifatida qaraladigan Internetning ko`proq yoshlar kiradigan saytlarini yaxshi ma`lumotlar bilan tamoman yangilash zarur. Sababi – sog`lom turmush tarzi, uni shakllantirish, ma`nan yuksak, axloqan pok kishilarga taalluqli sifatlar asosida bolalarni tarbiyalash ikkinchi darajada tushib qolayotganday, nazarimizda. “Ommaviy madaniyat” niqobi ostida G`arbona kiyinish, o`ziga ortiqcha oro berish, G`arbona “tavoze” bahonasi ostida milliy – ma`naviy qadriyatlarimizga mutlaqo zid, har turli evrilishlarni targ`ib etuvchi g`oyalarning yoshlarimiz ongini zaharlashiga qo`l qovushtirib qarab turib bo`lmaydi. SHuning uchun ta`lim tizimidagi saytlarning ma`lumotlar bazasini sog`lom turmush tarzi talablari, giyohvandlik, kashandalik, ichkilikbozlik oqibatida yuzaga keladigan irsiy kasallanishlariga qarshi kurash profilaktikasiga oid axborotlar bilan boyitish, yangilash zarur. SHuningdek, bolalar, yoshlar va o`smirlarning jismoniy tarbiya sohasida ayniqsa, qishloq joylarida qizlarni muntazam ravishda sport bilan shug`ullanish jarayonini kuchaytirish, zamonaviy sport anjomlari bilan jihozlangan inshootlarni barpo etish, yuqori malakali trener va murabbiylar bilan mustahkamlash zarur. Bu borada institutimizda YUrtboshimizning sa`y harakati bois 2006-2007 o`quv yilidan boshlab xotin-qizlar sportini rivojlanitirish yo`nalishida viloyatlardan 220 nafar qizlarni qabul qilyapmiz. Hozirda 800 nafardan ortiq talaba-qizlar sport, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat sir – asrorlarini qunt bilan o`zlashtirmoqda. 2006 yil aprelidan faoliyatini boshlagan Malaka oshirish fakul`teti “Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat”, “Jismoniy tarbiya va sport trenirovka asoslari”, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” yo`nalishlari bo`yicha oliy ta`lim muassasalari va akademik litsey, kasb – hunar kollejlarining jismoniy tarbiya o`qituvchilari hamda trenerlarining malakasini oshirishga xizmat qilyapti.
- YOshlar o`rtasida sog`lom turmush tarzi asoslarini singdirish, ularni giyohvandlik, axloqsizlik, turli illatlar xavfi va zararli ta`sirlaridan himoya qilish choralarini kuchaytirish muhimdir. Jamiyat rivoji uchun amalga oshirilayotgan islohotlar samarasi, davlatlararo munosabatlarning o`rnatilishi kishilar salomatligi, sog`lom turmush tarzi va sog`lom oilalarga bevosita bog`liq. Har taraflama ta`minlangan, kundalik hayot tarzi qoidalariga muntazam rioya etadigan oilada sog`lom, baquvvat, salohiyati baland farzandlar tarbiya topadi. O`z – o`zidan bu oilada tarbiyalanayotganlar jamiyat takomili ildizlariga bolta urayotgan – giyohvandlik, ichkilikbozlik, kashandalik illatlariga qarshi tura oladi. Bu borada institutimizdagi “Anatomiya va fiziologiya”, “Bioximiya va gigiena”, “Sport tibbiyoti va davolash jismoniy tarbiya” kafedralari tomonidan maxsus tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilmoqda.
Xullas, sog`lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlar o`rtasida sport – sog`lomlashtirish ishlarini yaxshilash, ommaviy sportni rivojlantirishdan maqsad – o`sib kelayotgan yosh avlod qalbida sportga muhabbat tuyg`ularini kamol toptirish, ularning sportda erishgan natijalarini namoyish etish, sog`lom turmush tarzi tamoyillarini, mustahkam iroda, vatanparvarlik va el – yurt fidoyilarini singdirish, sport bilan shug`ullanishi uchun zamonaviy talablar darajasidagi sharoitlarni yaratish, yoshlar ongida olimpiya tamoyillarini qaror toptirish. Bu ulug` maqsadni ro`yobga chiqarishda barchamiz kamarbasta, hamjihat harakat qilsak, sog`lom fikrli jamiyat takomili tezlashadi.
Mamlakatimiz kelajagi bo`lgan yoshlarni ma`naviy va jismoniy etuk qilib tarbiyalashda milliy sport o`yinlari, ularning kelib chiqish tarixi to`g`risida yoshlarga to`g`ri va aniq, shu bilan birga qiziqarli ma`lumotlarni taqdim etish maqsadga muvofiq. Bu esa barkamol avlod ongida milliy an`nalarimizga bo`lgan mehrni oshiradi va ularni qadrlashni o`rgatadi. SHu bilan birga, musobaqalar davomida sportchilarning o`z Vatani sha`nini fahr bilan himoya qilishlarida katta ahamiyat kasb etadi.
Milliy o`yinlarining kelib chiqish tarixi, sport o`yinlari haqidagi qarashlari, ularga bo`lgan munosabatni o`rganish masalasi g`oyatda dolzarb Bugungi kunda kelib sport etarli darajada o`z ta`sir kuchiga ega bo`lib bormoqda. Zero, sport katta guruhdagi insonlarni birlashtirishi yoki tarqatib yuborishi ham mumkin. CHunki sport maydonlaridagi motivlashmagan vahshiylik holatlari yil sayin oddiy holat bo`lib bormoqda. Ayrim tomoshabinlar va fonatlar sport o`yinlarini ko`rgani emas, balki musobaqalarning asosi bo`lgan janjallarni ko`rgani keladilar.
Tomoshabinlarning sportdagi bu kabi zo`rlashlarga va agressiyalarga qiziqishlarining sababi nimada? Bunday xolatlar davr taqazosimi yoki ijtimoiy-madaniy yoki biologik ehtiyojimi? Bu kabi savollar sport sohasini o`rganuvchi ko`pchilik tadqiqotchilarni havo tirga solib kelmoqda. Bu borada sport G`arbning aksariyat gumanitar sohalaridagi xulq-atvorni o`rganuvchi fanlar - psixologiya, sotsiologiya, falsafa, tarih madaniy va ijtimoiy antropologiya, etnologiya kabi fanlarning obyektiga aylangan.
Agressiv insoniy instinktlar sotsial shartlangan harakterga ega. O`rta asrlardagi urushlar xalqlar tasavvurida o`zini himoya qilish akti sifatida tushunilgan: jangari va o`limga olib keluvchi sport o`yinlari xuddi odatlar sifatida qabul qilingan. Olmon sotsiologi Norbert Elias fikricha, qadimgi yunon sport o`yinlari Olimpiya harakatlarida mashhur bo`lgan va haqiqiy sport o`yiniga emas, balki urush etikasi va g`urur kodeksiga asoslangandir. U davrdagi sport o`yinlarida rasmiylashtirilgan va qonunlashtirilgan qoidalar bo`lmagan. Bu esa odamlarning sport maydonlaridagi qonli janglarga xotirjam munosabatda bo`lganlarini ko`rsatadi. CHunki hayotning o`zi o`sha davrda bir qadar murakkab va agressiv bo`lgan.
Turli xil odatlar va an`analar (dafn marosimlari) shuningdek, taqvim bo`yicha o`tkaziladigan bayramlar qonli bo`lib, insonlarni qurbonlikka keltirish bilan amalga oshirilgan. Bizgacha etib kelgan manbalarga qaraganda, qadimiy atsteklarda guruhiy, jamoaviy o`yin mavjud bo`lib, unda o`yin quyma koptok bilan o`ynalgan va bu zamonaviy basketbolni eslatadi. Bu o`yinda g`olib bo`lganlar hayoti saqlab qolingan va mag`lublarning hayoti bilan qurbonlik amalga oshirilgan. CHunonchi, mashhur ajdarho qayiq o`yinlari xitoyliklarda quyosh tikkaga kelgan kunlarda o`tkazilgan. Zamonaviy irlandiyaliklarning ajdodlari o`tkazgan taqvim bayramlaridagi «xerling» bayrami esa insonlarni qurbon qilish bilan yakunlangan. Etrusklar mashhur va hurmatli insonlarni dafn etish marosimlarida, Kavkazdagi ba`zi xalqlar orasida o`smirlarning ot o`yinlarida o`lganlar xotirasi uchun musobaqalashganlarni odatiy o`limga qurbon qilish kuzatilgan. Bundan tashqari, Rim imperatorlari o`z xalqi qonli janglarni tomosha qilib, zavqlanishlari uchun, gladiatorlar jangini uyushtirganlar. Bu o`yinda jangchilarning bittasi qurbon bo`lishi kerak bo`lgan. Musobaqalar davrida, an`anaviy o`yinlarda agressiya instinkti va insonlar o`limini ratsional tushuntirib berish ham mumkin. Britaniya orollarida sanoat inqilobiga qadar ommaviy koptok o`yinlari har doim urush va janjallar bilan o`tgan. Odatda bunday nizolar o`yingacha yuzaga kelgan, bu qo`shni qishloqdagilar bilan yoki o`zaro uylangan va uylanmagan yigitlar orasida yuzaga kelgan. SHuningdek, «Ommaviy futbol» o`yinlari ham alohida hodisa bo`lib, o`ziga xos urf-odat sanalgan va bu o`yinni «dushmanlaridan o`ch olish maqsadida» intizorlik bilan kutganlar.
Xitoy madaniyatida odatiy qayiq o`yinlari ham, irlandiyaliklarning «xerling» o`yinlari ham yangi davrda oddiy ko`ngilochar o`yinlarga aylanib, affektiv razryadkaning vositasi sifatida xizmat qiladi.
Jahon tajribasiga ko`ra agressivlikning darajasi odatiy va industrial jamiyatda vaqt, madaniy distantsiya bilan bir-biridan ajralib turadi. Har bir madaniyatda inson xulq-atvori ma`lum bir instinktlar va odatlar bilan motivlashtirilgan bo`ladi, bu jamiyatning tarixiy-madaniy rivojlanishi jarayonida ishlab chiqilgandir. Ba`zi bir madaniyatlarda urushqoqlik va agressivlik ko`proq qadrlansa, boshqalarida do`stona munosabatlar, tolerantlik ko`proq qadrlanadi.
Turli xil madaniy guruhlar va xalqlarda sportning ko`rinishlari o`zining agressivlik darajasi bo`yicha o`ziga xos ravishda qabul qilinishi mumkin. Masalan o`zbeklardagi “uloq”, qozoqlardagi “ko`pkar”, qirg`izlardagi “ko`k bo`ri”, tojiklardagi “buzkashi” kabi an`anaviy ot o`yinlari Markaziy Osiyo va Afg`oniston xalqlarida shunchalik mashhurki, boshqa madaniyat vakillarida buni ilk bor ko`rganlarida ularda boshqacha tassavur hosil qilgan. Xuddi shuningdek, an`anaviy vallilarning “Regbi” o`yini ham o`zining agressivligi bilan Yevropaliklarni “lol qoldirishi” mumkin. Ispaniyaliklarning “Korrida” o`yini esa ko`pchilik angliyaliklarning nigohida vahshiy varvarlarning ko`ngilxushligi sifatida qaraladi.
SHu bilan birga zamonaviy boks o`zining kelib chiqishi bo`yicha Angliyaga borib taqaladi, ko`pchilik ispaniyaliklar tomonidan bu sportning eng vahshiy turi sifatida qabul qilinib, ular buni insonlarning qadr – qimmatini pastga urish deb tushunganlar. Ba`zi bir Indoneziyaning SHarq YAkka kurashi maktablarida kurashchilarning arenadagi haddan ortiq qahr-g`azabi va to`liq kontakti ular madaniyatining an`anaviy va boshlang`ich falsafasi sanaladi. Bu kabi amaliyotlarni zamonaviy sport turlariga - ularning universal qoidalar asosida o`tkazilishi ko`pchilik ustozlari tomonidan negativ reaktsiyani paydo qiladi. Ularning fikricha, bu an`anaviy uslubning ma`naviy asosini yo`qotadi va an`anaviy madaniyatni dasturlashtirilgan oddiy shouga aylantirib qo`yadi. Bu esa ularning mardlik va erk kabi tushunchalariga zid hisoblanadi.
Agressiv sport turlariga bo`lgan turlicha xulq-atvor streotiplar bir-biriga yaqin bo`lgan madaniyatlarda ham, shuningdek, xuddi shu madaniyat atrofida ham bo`lishi mumkin. Masalan, Pomir, Kavkaz yoki Tyan`-SHan, Ximolay xalqlarida yosh erkaklarning turli sport o`yinlarida qatnashishi har doim erkaklarni o`zini ko`rsatish uchun imkoniyat bo`lib, sportdagi g`alabalar esa g`oliblar g`ururining ifodasi hisoblangan. Bu xolat ularning jamoada hurmati va ehtiromini mustahkamlagan. Kavkazning ba`zi bir xalqlarida esa, sport o`yinlari haqiqiy musoboqalashuv, jang sifatida qabul qilingan, sport ustalari tinchlik paytida ham, urush davrida ham jamiyatda birdek baholangan. Qadimiy xettlarning musoboqalar bayrami zahhiya (kurashmoq, engmoq) deb atalgan. Unda sport musoboqalaridagi g`oliblik sharaflangan bo`lsa, mag`lubiyat esa o`lim sifatida qabul qilingan .
Amerikalik antropolog Devid Gilmorning kuzatishlariga ko`ra, ba`zi jamiyatlarda erkaklik idientivligini ko`rsatishning bitta yo`li bu musobaqalar o`yinidir. Bunda erkaklar o`zlarining ijtimoiy mavqelarini namoyon etganlar. Masalan, Markaziy Braziliyaning meinaku xindularidagi qabilalarning barcha erkaklari kun ora bo`lib o`tadigan kurash musobaqalarida qatnashishga majbur bo`lganlar. Bunda “kurash gilamidagi” agressivlik tabiiy erkaklarga xos boshlang`ich xususiyat sifatida qabul qilinib, qo`rqoqlik va lapashanglik esa qobiliyatsizlik sifatida qaralgan, Bu, o`z navbatida, ijtimoiy ostrakizm sifatida tahdid solgan.
Bir vaqtning o`zida ba`zi bir madaniyatlarda boshlang`ich agressivlikni tarbiyalash rivojlantirish axloqdan tashqari, deb hisoblangan. Masalan, Polineziyadagi taityan, Markaziy Malayziyadagi semai xalqlarida har qanday agressivlik gunoh sanalib, bunday o`yinlar qat`iy ta`qiqlangan. Xitoy va YApon “YAkka kurash”larida, shuningdek, budda falsafasiga ko`ra agressiya ustidan har doim tinchliksevarlik g`alaba qozongan. Musobaqaning boshlanishi hujum mashqlari kombinatsiyasi bilan emas, balki o`zini himoya qilish harakatlari bilan boshlanadi. Buning asosiy maqsadi raqibdan kelayotgan zarbalarning ongli ravishdagi aksi va aql bilan jahlning qaytarilishidir.
YUqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda, yosh avlodni ajdodlarimiz an`analari, qadriyatlari va madaniyati asosida tarbiyalashda milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz alohida o`rin tutadi. SHu bois turli millat vakillarining madaniy an`analariga xos bo`lgan sport o`yinlaridan ibratlilarini rivojlantirishimiz, davom ettirishimiz va barkamol avlodga etkazishimiz zarur.

1^[141] Karimov I.A. O`zbekistоn Kоnstitutsiyasi – biz uchun taraqqiyot yo`lida va fuqarоlik jamiyatini barpо etishda mustahkam pоydevоrdir. –T.: O`zbekistоn,2009. – 16 b.

2^[142] Karimov I.A. Jismоniy va ma`naviy etuk avlоdni tarbiyalash – bоsh maqsadimiz .//Tinchlik va хavfsizligimiz o`z kuch – qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irоdamizga bоg`liq. T.12. –Tоshkent: O`zbekistоn, 2004. B. 149-150.