10-Mavzu: Og’zaki ko’paytirish va bo’lishga doir didaktik materiallardan foydalanish usullari. Reja: 1

---

10-Mavzu: Og’zaki ko’paytirish va bo’lishga doir didaktik 
materiallardan foydalanish usullari. 
Reja: 
1.
 
Og’zaki ko’paytirishga doir didaktik materiallardan foydalanish 
usullari. 
 
2.
 
Og’zaki bo’lishga doir didaktik materiallardan foydalanish usullari. 
Tayanch ibora: og’zaki hisoblash, og’zaki ko’paytirish, og’zaki bo’lish 
Boshang'ich sinflarda o'quvchilar og'zaki hisoblash bilimini shakllantirish 
hozirgi zamon o'qitish metodikasida yangi texnologiyani joriy etishni asosiy 
masala qilib qo'ymoqda. Darsliklarimizda, ayniqsa, o‘n ichida, yuz ichida, ming 
ichida arifmetik amallar bejarish jarayoni o‘quvchilami fikrlash qobiliyatlarini 
o'stiradigan, ijodiy qobiliyatini aniqlaydigan holatdir. Yig'indi, ko'paytmaga o'tish 
qoidasi, ko‘paytma. bo'linma tushunchalari, ularning komponentlari orasidagi 
munosabatlarini mukammal o‘zlashtirishni talab etadiki, bu yuqori sinf matematika 
fanidan oladigan bilimini mustahkamlash asosi bo'lsin. Boshlang'ich sinflarda 
eng qulay usul bilan hisoblash masalasi arifmetik amallar bajarishning asosiy 
tayanchi hisoblanadi. O'qituvchi darslikdagi materiallar bilan cheklanib
qolmasdan balki ijodiy fikrlaydigan materiallar bilan darsni boyitishi maqsadga 
muvoftqdir. Masalan, 
10. 100, 1000 ichida ko‘paytirishni turli ko'rinishlaridan foydalanish 
o‘quvchilarriing qiziqishini oshiradi. 
68*5 = (34* 2) • 5 =34* (2*5) = 34*10 =340 
68*50= 34*100=3400 
Qo‘shishning distributivlik qonuniga ko'ra: 

---

17 *50= (16+1)* 50= 16*50+1*50=800+50 = 850 
Sonlarni bo'lish texnikasiga ko‘ra: 
135:5= (135*2): (2*5) =270:10=27 
2250:50=4500:100=45 
O’quvchilar diqqatini og'zaki va yozma ko'paytirishga jalb etish zarurki, bunda 
o'quvchilar qiziqishi ortib borsin. 
24*25 = (6*4) *25= 6* (4*25) = 6*100=600 
Bunda imkon boricha qisqa holat tanlashga intilish zarur:
24*25=(24:4)* (25*4) = 6*100=600 
Ko‘paytirishning qavslardan f'oydalanish holatlari juda ham qiziqarlidir:
37-25=(36+l)-25=36-25+25=900+25=925 
35-25=(36-l)-25=36-25-25=900-25=875 
38-25=(36+2)-25=36-25-2-25=900+50=950 
25 ga ko'paytirishning og'zaki usulini 24 va 26 ga ko'paytirishni (25-1) va 
(25+1) ifoda bilan almashtirish maqsadga muvofiqdir. 
(Bu chorak bo'lak, ulushlar tushunchasini o'tganda zarur bo ladi.) Masalan:
36-26=36(25+l)=36-25+25+36-1=900+36=936 
36-24=36 (25-1)=36-25-36-1=900-36=864 
25 ga bo'lish esa 5 ga bo'lish qoidasidek bajariladi. Yuqoridagi hisoblashlarga 
teskari hisoblashlashni bajarish bilan mustahkamlaymiz. 
Bo’luvchini 2 ga, 4 ga ikki martalab ko'paytirish bo‘lgan hollar uchun xonalami 
nollar bilan to'ldirish qoidalariga asoslanadi: 
225:25=(225-2): (25-2) yoki (225-4): (25-4)=900:100=9 

---

Agar 9, 99 va 999 ga ko'paytirish kerak bo‘lsa, u holda eng qulay usulda hisoblash 
qoidasiga ko‘ra (10-1), (100-1), (1000-1) ko‘rinishlarda distrebutevlik qonuniga 
ko'ra: 
678-9=678 ( 10-1 )=6780-678=6102 
577-99=577(100-l)=57700-577=57123 
34-999=34( 1000-1 )=34000-34=33966 
3 sinfda (14-15) ko'paytirish qoidasi 
14-15=14(10+5)=140-14-5=140+70=210 
Buni darhol 
hisoblashga shoshilmasdan 
bajarish 
zarur, chunki 
14-
15=14-10+14- 5='( 14+7)-10=21-10=210 
ko‘rinishda hisoblashni bajarishni unutmaslik kerak. Agar 23-15 bo‘lsa 
23-15=(22+1 )• 15=22-15+1 15=330+15=345 
Shuningdek, 14 va 16 ga kopaytirishni (15+1) va (15-1) ifodaga almashtirish 
mumkin. 
66 14=66 (15-1)=66-15 - 66 = 990 - 66 = 924 
62-16=62( 15+1 )=62-15+15-1 =930+62=992 
61 -69=6(6+1) 100+1 -9=4200-9=4209 
243-247=24-25-100+3-7=60000+21 =60021 
Bunday usullardagi hisoblashlami bajarish o'quvchilami og'zaki hisoblash 
texnologiyasini mustahkamlaydi. 
Ming ichida og'zaki ko'paytirish va bo'lish ushbu hollar bilan chegaralanadi: 
yaxlit yuzliklami bir xonali songa ko'paytirish va bo'lish (300 *2, 800 : 4 va sh. 
o'.); 

---

yaxlit o'nliklami bir xonali songa ko'paytirish va bo'lish (30 * 8, 640 : 8 va 
sh. o'.); 
yuzlardan va o'nlardan tuzilgan sonni bir xonali songa ko'paytirish va bo'lish (130 
*3, 850 : 5 va sh. o'.). 
Birinchi guruh hisoblash usullari quyidagicha tushuntiriladi: 
300 *2 = 3 yuz * 2 = 6 yuz = 600. 
800 : 4 = 8 yuz : 4 = 2 yuz = 200. 
Nazorat uchun savollar: 
1.
 
 Og’zaki ko’paytirishga doir didaktik materiallardan foydalanish 
usullari qanday? 
2. Og’zaki bo’lishga doir didaktik materiallardan foydalanish usullarini
ko’tsating?