Xalqaro terrorizm - bir davlat hududi doirasidan tashqariga chiqadigan terrorizm; odamlarning behuda halok boʻlishiga olib keluvchi, davlatlar va ular rasmiy vakillarining normal diplomatik faoliyatini buzuvchs, hamda xalqaro aloqalar va uchrashuvlarni, shuningdek, davlatlar oʻrtasida transport va boshqa aloqalarni amalga oshirishni qiyinlashtiruvchi xalqaro miqyosdagi ijtimoiy xavfli harakat va kilmishlar yigʻindisi. Xalqaro terrorizm 20-asrning 60—70-yillariga kelib oʻzini yaqqol namoyon kildi: dastlab turli davlatlardagi jinoyatchilar, oʻz davlatiga nisbatan ekstremistik ruxdagi guruhlar birlashib, ijtimoiyiqgisodiy jixatdan orqada qolayotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda harakat koʻrsata boshladi.
G’arb madaniyatidagi «irhob-terrorizm» tushunchasining ma’nosi haqida Qohira Dorulfununi o’qituvchisi doktor Yahyo Abdulmubdiy shunday deydi: «»Irhob» so’zi ingliz tilida «terror» so’ziga «ism» qo’shimchasini qo’shish bilan (terrorism) «qo’rquv», «dahshat» ma’nolarini ifodalaydi. Agar «terrorize» fe’li shaklida iste’mol qilinsa «qo’rqitdi», «dahshatga soldi» ma’nolarini bildiradi»
«Terrorism» istilohi ilk bor G’arb madaniyatida jumhuriyatchi Yakobinchilar davrida, tarixiy Fransiya burjua inqilobi ushbu inqilobga qarshilik ko’rsatgan burjua tarafdorlari bilan qirol tarafdorlari o’rtasidagi ittifoqqa qarshi qo’llagan kuch ishlatish siyosati uchun iste’mol qilingan. «Reign of Terror» deb nomlangan bu terrorchilik oqibatida 300 000 (uch yuz ming)dan ortiq shubhali odam qamaldi, 17 000 (o’n etti ming) kishi qatl etildi va minglab begunoh kishilar qamoqxonalarda tergovsiz, mahkamasiz o’lib ketdi.
Terrorizmga iqtisodiy yondoshishning vakili G. Bekker. U jinoyatchilar psixopatologik tiplar emas va ijtimoiy zulmning "qurbonlari" emas, balki imkoniyatlar va cheklovlarga oldindan aytib beriladigan ta'sirchan agentlar degan taxmindan kelib chiqadi. Jinoiy kasbni tanlash xavf va noaniqlik sharoitida oddiy investitsiya qarori sifatida tushunilishi kerak. Bundan kelib chiqadiki, jinoyatchilik darajasi u bilan bog'liq bo'lgan foyda va xarajatlarning (pul va pul bo'lmagan) nisbati bilan bog'liq bo'lishi kerak, bu qonuniy va noqonuniy faoliyatdan olinadigan daromadlar farqi, qo'lga olinishi va sudlanganlik ehtimoli, jazoning og'irligi va boshqalar bilan belgilanadi. shuning uchun, masalan, retsidivizmning yuqori foizi ajablanarli bo'lmasligi kerak, chunki kutilgan "vaqt" davomiyligi jinoyatchilar tomonidan oldindan kasb tanlashda hisobga olinadi.
Yu.V. Latov terrorchi mansabining matematik modelini taklif qildi. U quyidagi shaklga ega:
S = Villeg - Vleg
bu erda S - terrorchining sof foydasi; Willeg - terrorchining noqonuniy faoliyatdan olgan daromadlari; Vleg - terrorchining qonuniy faoliyatdan yo'qotgan foydasi; p - ehtimollik; D - jazoni baholash.
E. Chernixning so'zlariga ko'ra, terrorizm urushida boylar katta rol o'ynaydi. Kambag'allar - boylarning uydirmasi, ularning ziddiyatlari uchun ommaviy axborot vositasi. Jamiyatning o'rta va boy qatlamlarining mulkiy taqdiri o'zining ekstremal ko'rinishlarida terrorizm urushidan ijtimoiy tuzilmada ma'lum bir o'rinni egallash uchun foydalanishga olib keladi. Bu erda hatto o'lim ham o'z joniga qasd qilgan kishining ijtimoiy maqomining tasdiqlanishidir.
BMT Bosh assambleyasi "Birlashgan Millatlar Tashkilotining Global terrorizmga qarshi strategiyasini qayta ko'rib chiqish" rezolyutsiyasini qabul qildi, bu uning global aksilterror strategiyasining to'rt tarkibiy qismiga sodiqligini tasdiqlaydi:
1) terrorizmning tarqalishiga olib keladigan shart-sharoitlarga barham berish;
2) terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurashish;
3) terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurashish uchun davlatlarning imkoniyatlarini kuchaytirish va bu borada Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimining rolini kuchaytirish.
4) тerrorizmga qarshi kurashning asosi sifatida inson huquqlari va qonun ustuvorligini hurmat qilish ҳисобланади.
Терроризм натижасида ҳар йили кўплаб одамлар ҳалок бўладилар. Iqtisodiyot va tinchlik institutining Global terrorchilik indeksiga ko‘ra, global terrorchilik 2018 yilda kamroq odamning hayotiga nuqta qo‘ydi, biroq uning iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri keng qamrovli bo‘ldi. Terrorizm qurbonlarining umumiy soni ketma-ket to‘rt yil davomida 15.2 %dan kamayib 2018 yilda 15 912 kishini tashkil etdi — bu o‘tgan yillar ichidagi eng yuqori ko‘rsatgich bo‘lgan 2014 yildan 53% ga kamroq degani.
Raqamlarning kamayishida Yaqin Sharqdagi urushlarda qozonilgan g‘alaba hamda mintaqadagi harbiy harakatlarning imkon qadar kamaytirilishi muhim rol o‘ynadi. Shunga qaramay, hisobotda aytilishicha, dunyo bo‘ylab terrorizm xavfi oldi olinishi va unga qarshi kurash uchun sarflanayotgan pul miqdori ortib borgan: hisob-kitoblar 2018 yilda terrorchilik jahon iqtisodiyotiga $34 mlrdga “tushganini” ko‘rsatmoqda.
So‘nggi 20 yil ichida, shubhasiz, G‘arb tashqi siyosati va G‘arbning aralashuvi dunyoning turli mintaqalarida terrorizm darajasiga ta'sir ko‘rsatdi", deydi Iqtisodiyot va tinchlik institutining Yaqin Sharq va yevropa bo‘yicha direktori Serj Strubents.
Afg‘onistonda ketma-ket ikki yil davomida terrorizm bilan bog‘liq eng ko‘p o‘lim va voqyealarni qayd etildi, 2018 yilning o‘zida 7000 dan ortiq o‘lim va 1400 ta terror xodisalari hisobga olindi. Iroqda vafot etganlar soni 2017 yildagi 4,271 dan 2018 yilda 1054 taga kamaydi va bu 75% pasayishni anglatadi. Shunga qaramay, 2001 yildan beri Iroqda terrorizm bilan bog‘liq voqyealarda 66000 dan oshiq odamlar hayotdan ko‘z yumdi.
Iqtisodchilar va boshqalar Ispaniyaning Bask hududi va Isroil kabi hujumlarda ko'p yillar davomida terrorizmning iqtisodiy ta'sirini hisoblashga harakat qildilar. So'nggi bir necha yil mobaynida terrorizmning iqtisodiy xarajatlarining aksariyati tahlillari 2001 yil 11 sentyabrdagi zararlar talqini bilan boshlanadi. Tekshirgan tadqiqotlar, hujumning to'g'ridan-to'g'ri sarf-xarajatlari qo'rqqanidan kamroq degan xulosaga keldi. AQSh iqtisodining hajmi, Federal zahiradagi ichki va global bozor ehtiyojlariga tezkorlik bilan javob berish va Kongressning xususiy sektorga ajratishlari zarba berishga yordam berdi. Biroq hujumlarga javob, aslida qimmatga tushdi. Mudofaa va mudofaa xarajatlari eng katta xarajatdir. Biroq iqtisodchi Pol Krugman so'raganidek, Iroq urushi kabi tashabbuslarga sarflanadigan xarajatlar, aslida, terrorizmga qarshi javob yoki "terrorizm tomonidan ta'minlangan siyosiy dastur" deb hisoblanishi kerak.
Terrorchilik hujumining bevosita iqtisodiy ta'siri 11 sentyabr hujumining to'g'ridan-to'g'ri qiymati taxminan 20 milliard dollardan oshdi. Pol Krugman, Nyu-York shtatining nazoratchi tomonidan 21,8 milliard dollarlik mol-mulkni yo'qotish bahosini keltirib chiqardi. Uning aytishicha, bu yilgi yalpi ichki mahsulotning taxminan 0,2% ni tashkil etadi ("Terrorizmning narhi: biz nimani bilamiz?", Princeton 2004 yil dekabr oyida universitet). Shuningdek, OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) hisob-kitoblariga ko'ra, ushbu hujum xususiy sektorga 14 milliard dollar, federal hukumat esa 0,7 milliard dollar, tozalash esa 11 milliard dollarga baholanmoqda. R. Barri Jonson va Oana M. Nedelskiga ko'ra, "Terrorizmning moliyaviy bozorlarga ta'siri", bu raqamlar AQSh yillik Yalpi ichki mahsulotining 1 foizidan 1/4 qismiga to'g'ri keladi - taxminan bir xil natijani Krugman tomonidan kelgan. Shunday qilib, ularning soni o'zlari uchun muhim bo'lsa-da, eng kam gapirish uchun ular butun Amerika iqtisodiyoti tomonidan so'rilishi mumkin edi.
Nyu-Yorkdagi moliyaviy bozorlar 11 sentyabrda hech qachon ochilmadi va 17 sentyabr kuni birinchi marotaba bir hafta o'tib qayta ochildi. Bozorga bevosita xarajatlar Jahon Savdo Markazida joylashgan aloqa va boshqa operatsiyalarni qayta ishlash tizimlariga zarar keltirdi. Jahon bozorlarida zudlik bilan amalga oshirilgan hujumlarga qaramasdan, hujumlardan kelib chiqadigan noaniqlikka asoslanib, shifo nisbatan tezroq bo'ldi.
11 sentyabr hujumlaridan keyin mudofaa va xavfsizlik xurujlari katta miqdorda oshdi. EDC (Export Development Canada) bosh iqtisodchisi o'rinbosari Glenn Hodgson 2004 yilda xarajatlarni tushuntirib berdi:
AQSh hozirda har yili 500 milliard dollar sarflaydi - AQSh federal byudjetining 20 foizini terrorizmga qarshi kurashish yoki uni oldini olish bilan shug'ullanadigan idoralar, xususan, Mudofaa va Homeland Security. Mudofaa byudjeti 2001 yildan 2003 yilgacha bo'lgan davrda qariyb uch barobar yoki 100 milliard dollardan oshib ketdi. Bu AQShning yalpi ichki mahsuloti 0,7 foiziga tengdir. Har qanday millat uchun mudofaa va xavfsizlikka sarf qilinadigan xarajatlar juda muhimdir, lekin ular, shuningdek, imkoniyat xarajatlariga ham ega; ushbu resurslar boshqa maqsadlar uchun, sog'liqni saqlash va ta'lim xarajatlaridan soliqlarga pasaytirishgacha mavjud emas. Terrorizmning yuqori xavfi va uni bartaraf etish zarurati, bu imkoniyat xarajatlarini oshiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |