holatini tavsiflay di. Masalan, ishlab
chiqarilgan mahsulot hajmi, ish haqi fondi
kabilar shu turdagi mutlaq miqdorlar jumlasidandir. Bunday mutlaq miqdorlar
asosida tuzilgan dinamika qatorlari
davriy qatorlar
deyiladi.
10.2–jadval
2005-2009 yillarda "Makro" supermarketida sotilgan tovarlar hajmi (tovar
oboroti) dinamikasi
Chakana tovar
oboroti,
mln.sо‘m
Yillar
2010
2011
2012
2013
2014
150
168
179
186
191
10.2-jadvalda keltirilgan qator davriy dinamika qatoriga misol bо‘la oladi.
Chunki uning hadlari bir yil ichida sotilgan tovarlar yig‘indisidan tashkil topgan.
Dinamika qatorlarining boshlang‘ich mutlaq qatorlariga asoslangan holda
hosilaviy qatorlarni ham tuzish mumkin. Hosilaviy
dinamik qatorlar deyilganda
mutlaq miqdorlar asosida hisoblangan nisbiy va о‘rtacha miqdorlar va ular
bо‘yicha tuzilgan dinamik qatorlar tushuniladi.
Momentli va davriy qatorlar bir-biridan quyidagi xususiyatlari bilan farq
qiladi:
agar momentli qatorlarda har bir daraja о‘rganilayotgan hodisaning ayni sana,
momentdagi
holatini, miqdorini ifodalasa, davriy qatorlardagi har bir daraja
ma’lum davr ichidagi hodisa miqdorini ifodalaydi;
momentli qatorlardagi darajalarni qо‘shish natijasi iqtisodiy mazmunga ega
emas. Chunki momentli qatorlardagi har bir keyingi daraja о‘zidan
oldingi
darajaning tо‘la yoki qisman miqdorini (sonini, hajmini) о‘z ichiga oladi;
momentli va davriy qatorlarda о‘rtacha darajalar har xil usulda aniqlanadi.
Demak, dinamika qatorlari yordamida ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va
jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini о‘rganish quyidagi yо‘nalishlarda
amalga oshiriladi:
hodisaning vaqt bо‘yicha rivojlanish darajasini baholash;
statistik kо‘rsatkichlar tizimi vositasida о‘rganilayotgan hodisaning
dinamikasini о‘lchash;
hodisaning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash va miqdoriy baholash;
hodisaning rivojlanish tendensiyasi bilan bog’liq davriy tebranishlarni
о‘rganish;
hodisaning rivojlanishini bashoratlash va ekstrapolyatsiya qilish.
Dinamika qatorlarini tahlil qilishda bir qator kо‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Bu kо‘rsatkichlar о‘rganilayotgan hodisaning о‘sish yoki pasayish yо‘nalishini
kuzatishda, ayrim qonuniyatlarni aniqlashda juda muhim rol о‘ynaydi.
Kо‘rsatkichlarni hisoblash ayirish yoki bо‘lish usulida amalga oshiriladi.
Natijada
quyidagi kо‘rsatkichlarga ega bо‘linadi:
1.
Mutlaq qо‘shimcha о‘sish (yoki kamayish).
2.
О‘sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti (foizda bо‘lsa sur’ati).
3.
Qо‘shimcha о‘sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti (foizda bо‘lsa sur’ati).
4.
1% qо‘shimcha о‘sishning (yoki kamayishning) mutlaq mohiyati.
Dinamika qatorlari kо‘rsatkichlarini hisoblash ikkita davr darajasini
taqqoslash natijasida olinadi. Odatda, taqqoslanadigan daraja sifatida qatorning
birinchi darajasi yoki oldingi yil darajasi qabul qilib olinadi. Agar har bir daraja
о‘zidan oldingi daraja bilan taqqoslansa (ya’ni taqqoslash yilma-yil bо‘lsa), u
holda olingan kо‘rsatkich zanjirsimon, agar har bir daraja faqat doimiy bitta (ya’ni
boshlang‘ich) davr
darajasi bilan taqqoslansa, u holda olingan kо‘rsatkich bazisli
kо‘rsatkich bо‘ladi.
Mutlaq qо‘shimcha о‘sish yoki kamayish-har qaysi keyingi davr
darajasinidan boshlang‘ich yoki о‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yо‘li bilan
aniqlanadi:
'
1
0
o zg
А
Y Y
bazisli usul
'
.
1
1
o zg
i
A
Y
Y
zanjirsimon usul;
bu yerda:
'
.
o zg
A
- mutlaq qо‘shimcha о‘sish yoki kamayish;
1
Y
- joriy taqqoslanuvchi davr darajasi;
1
i
Y
- bazis, taqqoslanadigan davr darajasi;
0
Y
- oldingi davr darajasi.
О‘sish yoki kamayish sur’ati – har qaysi keyingi davr darajasi boshlang‘ich
yoki о‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan necha marotaba katta kichik
ekanligini kо‘rsatadi.
1
. '.
0
100
q o
Y
К
Y
(bazisli usul)
. '.
1
100
i
q o
i
Y
К
Y
(zanjirsimon usul)
Qо‘shimcha о‘sish (kamayish) sur’ati ham ikki usulda anqilanadi.
Birinchi
usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr darajasi ayrilib, natija
100 ga kо‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bо‘linadi:
0
. '.
0
100
i
q o
Y
Y
К
Y
(bazisli usul)
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayrilib,
natija 100 ga kо‘paytiriladi va о‘zidan oldingi yil darajasiga bо‘linadi:
1
. '.
1
100
i
i
q o
i
Y
Y
К
Y
(zanjirsimon usul)
Agar о‘sish yoki kamayish sur’atlari hisoblangan bо‘lsa, u holda qо‘shimcha
о‘sish (kamayish) sur’atini quyidagicha hisoblash mumkin:
100
.
.
.
.
у
к
у
к
К
К
Zanjirsimon qо‘shimcha о‘sish (kamayish) sur’ati ayrim hollarda о‘zgarmas
yoki muttasil pasayib borish yо‘nalishiga ega bо‘lishi mumkin. 1 foiz qо‘shimcha
о‘sish (kamayish) quyidagicha hisoblanadi:
'
(
)
%
'
'
(
)
'
mutloq o sish kamayish darajasi
qo shimcha o sish kamayish sur ati
100
%
1
i
Y
bu yerda:
1
i
Y
- har bir keyingi davr darajasi.
Demak, bu kо‘rsatkichni hisoblash uchun zanjirsimon qо‘shimcha о‘sish
(kamayish) sur’atiga bо‘lish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
