10-mavzu. Agrobiznesda yеr resurslaridan foydalanishni tashkil etish va boshqarish

Er resurslaridan foydalanish koeffitsienti ( YeRFK) qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni (Q/XYaE) xo’jalikka berkitilgan jami yer maydoniga (JEM) nisbati bilan ifodalanadi:

Q/XYaE
YeRFK = ---------- (10.1)

JEM
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish koeffitsienti (Q/XYaEFK). Haydaladigan yerlarni (HE) qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga (Q/XYaE ) nisbati bilan ifodalanadi.
XE
Q/XYaEFK = ----------- (10.2)
Q/XYaE
Haydaladigan yerlardan foydalanish koeffitsienti (HEFK) jami ekin maydonlarini (JEM) haydaladigan yerlarga (HE) nisbati bilan ifodalanadi.
JEM
HEFK = -------------- (10.3)

HE

Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan intensiv foydalanish samaradorligining asosiy ko’rsatkichlari yer qaytimi va yer sig’imidir. Yer qaytimi (EK) 1 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan sof mahsulotni (SM) ifodalasa, yer sig’imi (ES), 1 so’mlik sof mahsulot qancha gektar yerdan olinganligini ifodalaydi.
SM Q/XYaE

YeK = ------------ ; YeS = ------------- (10.4)

Q/XYaE SM

YaM;TM Q/XYaE

YeK = ------------- ; YeS = -------------- (10.5)
Q/XYaE YaM;TM
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan intensiv foydalanish samaradorligining qo’shimcha ko’rsatkichlari ana shu yerlardan olingan natura va qiymat shaklidagi yalpi va tovar mahsulotlari hisoblanadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari alohida olingan xo’jaliklarda yoki bir xil tabiiy va iqtisodiy sharoitlarda joylashgan va bir xil ixtisoslashgan xo’jaliklarda alohida mahsulot turlarini ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish samaradorligini baholashda foydalanilinadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari 1 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yer hisobiga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotini xarakterlaydi va aksincha:
Bunda har bir tur qishloq xo’jaligi mahsuloti uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga mos keladi. Yer qaytimining natural ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
- 1 ga yerdan olingan qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi; 100ga haydaladigan yer hisobiga to’g’ri kelgan, tsentner: g’alla, paxta, kartoshka, sabzavot va boshqalar.
- 100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga yoki ozuqa ekinlari maydoni hisobiga ozuqa ishlab chiqarish, ozuqa birligi.
- 100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar hisobiga ishlab chiqarish, tsentner sut, go’sht (turli xil), jun, tuxum, g’alla, paxta va boshqalar.
Dehqonchilik, chorvachilik yoki butun qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish nuqtai nazaridan, shuningdek boshqa turli ixtisoslashgan xo’jaliklarni taqqoslashda, yer resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholash uchun yalpi va tovar mahsuloti qiymatini, shuningdek foydani qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga bo’lib hisoblaydigan, yer qaytimi va yer sig’imining qo’shimcha qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.
YaMK; TMK; F Q/XYaE
YeQ = -------------------- ; YeS = ---------------- (10.6)
Q/XYaE YaMK; TMK;F
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish samaradorligini xarakterlaydigan ko’rsatkichlarga, shuningdek dehqonchilik, chorvachilik alohida mahsulotlarini ishlab chiqarishning, shuningdek tarmoqlar va butun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining rentabelligi ham kiradi.