10-ma’ruza. Yorug‘lik interferensiyasi. Yorug‘lik dispersiyasi. TABIIY VA QUTBLANGAN Yorug‘lik

chiziqli qutublangan
yoxud
 yassi qutublangan
deyishimiz mumkin –tebranishlar bir tekislikda 
ro‘y bermoqda.

---

E
H
υ
10.19-.Rasm. Arqonda ko‘ndalang to‘lqinlar(a) vertikal 
tekislikda (b) gorizontal tesislikda qutublanish. 
Agar to‘lqinning yo‘liga vertikal tirqishi bor to‘siq 
joylashtirsak, 9.9-rasm, vertikal qutublangan to‘lqin 
vertikal tirqishdan bemalol o‘ta oladi, lekin gorizontal 
qutublangan to‘lqin esa yo‘q. Agar gorizontal tirqish 
qo‘yilsa, vertikal qutublanishga ega to‘lqin o‘ta 
olmaydi. Agar ikkala tirqish ham qo‘llanilsa ikkala 
to‘lqin ham biridan o‘tib biridan o‘ta olmaydi. 
10.19-rasm (a) vertikal qutublangan to‘lqin vertikal tirqishdan o‘tmoqda, lekin (b) gorizontal 
qutublangani o‘ta olmaydi. 
SHuni ta’kidlasak qutublanish 
faqat ko‘ndalang to‘lqinlarda 
mavjud, tovush kabi bo‘ylama 
to‘lqinlarda esa mavjud emas. Faqat tebranma harakat yo‘nalishidagi tirqish bo‘ylab to‘lqinlar 
o‘ta oladi, boshqa orientatsiyadagi tirqish ularni to‘xtatadi.
Elektromagnit to‘lqinlar uchun Maksvellning nazariyasida elektromagnit to‘lqin 
ko‘ndalang to‘lqin bo‘lganda yorug‘lik qutublangan bo‘lishi mumkinligini oldindan aytib 
bergan. YAssi qutublangan elektromagnit to‘lqinda qutublanish yo‘nalishi elektr maydoni 
vektori 
𝑬𝑬��⃗
yo‘nalishida tanlab olingan.
YOrug‘lik albatta qutublangan bo‘ladi deyishimiz 
mumkin emas. YOrug‘lik qutublanmagan bo‘lishi mumkin, bu shuni anglatadiki bir vaqtning 
o‘zida manba har xil tekislikdagi tebranishlarga ega, 10.20- rasmda ko‘rsatilgandek. 
10.20-rasm. (a) tabiy yorug‘lik, (b) qutublangan 
yorug‘lik. 
Oddiy lampochkalar Quyoshdan kelayotgan yorug‘lik 
singari qutublanmagan yorug‘lik chiqaradi. Maksvell 
nazariyasidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki elektromagnit 
maydonni tashkil etuvchi elektr va magnit maydon 
kuchlanganliklari o‘zaro 
perpendikulyar bo‘lib, ular o‘z navbatida tarqalish tezligiga perpendikulyar yo‘nalishda 
tebranadilar.
SHuning uchun yorug‘likning qutblanganlik holatini o‘rganish uchun faqat bitta, 
E

yoki 
H

, 
vektorning tebranishini ko‘rib chiqish etarli bo‘ladi. Odatda nur haqida gap yuritilganda uning 
elektr maydoni kuchlanganligi E ko‘zda tutiladi, chunki atomdagi elektronga bo‘lgan ta’sirni 
asosan shu maydon ko‘rsatadi. E vektorining tebranadigan tekisligini qutblanish tekisligi deb 
ataladi.
10.21- rasm 
YOrug‘lik ko‘pgina atomlarning nurlatishdan hosil bo‘ladi, 
atomlar esa bir – biriga bog‘liq bo‘lmagan holda nur 
chiqaradi, shuning uchun jismdan chiqayotgan yorug‘likda 
har hil yo‘nalishda tebranayotgagan E vektorlari bo‘ladi 
(10.21- rasmga qarang). 

---

E
E
E
υ
υ
υ
)
a
)
б
)
в
10.22-rasm 
Albatta, har bir atomdan chiqqan nur (yoki sug) qutblangan bo‘ladi, bu nurning E vektori bita 
o‘zgarmas tekislikda yotib tebranadi.lekin atomlar ko‘p bo‘lganligi uchun ulardan chiqqan 
nurlarning qutblanish tekisliklari har xil bo‘ladi. Natijada, bunday yorug‘likda istalgan 
yo‘nalishda tebranayotgan E vektori bo‘lishi mumkin. Bunday yorug‘likni tabiiy yorug‘lik deb 
ataladi. Agar qandaydir tashqi ta’sirnatijasida yorug‘likdagi E vektorlar ma’lum yo‘nalishda 
ko‘payib, boshqa yo‘nalishlarda kamayib qolsa, bunday yorug‘lik qisman qutblangan deb 
ataladi. Agar ta’sir natijasida yorug‘likdagi E vektorlar faqat bir yo‘nalishda bo‘lib qolsa 
(demak faqat bita tekislikda tebranaboshlasa), bunday yorug‘likning tekis qutblangan (yoki 
chiziqli qutiblangan) yorug‘lik deb ataladi( 10.22v-rasm) 
Qutblanganlik darajasi deb quyidagi parametr qabul qilingan: 
.
.
мин
мак
мин
мак
I
I
I
I
P
+
−
=
(10.14) 
Bu erda 
мак
I
va 
.
мин
I
lar E vektorining bir – biriga perpendikulyar bo‘lgan komponentlariga 
tegishli yorug‘liklarning intensivligidir. Tabiiy nurga 
мак
I
=
.
мин
I
va R = 0, tekis qutblangan 
nurda 
мак
I
=0 va R=1.

---

1
n
2
n
YOrug‘likning qaytishi va sinishidagi qutblanishi. 
Qutblangan yorug‘likni hosil 
qilishining yana bir boshqa uslubi bor – bu yorug‘likning qaytish va sinishda qutblanishi 
jarayoni. 
Agar tabiiy yorug‘lik ikki dielektrik chegarasiga (masalan, havo va shisha) tushsa, uning bir 
qismi qaytadi, qolgan qismi sinadi va ikkinchi muhitda tarqalaboshlaydi. Qutublagich 
(Polyarizator) yordamida qaytgan va singan nurlar qisman qutblanib qolishi kuzatilgan. 
Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, qaytgan nurning ko‘p qismida E vektor tushish tekisligiga 
perpendikulyar bo‘lar ekan (10.25-rasmda bu holat nuqtalar bilan ko‘rsatilgan), singan nurning 
ko‘p qismida E vektor bu tekislikka parallel bo‘lar ekan (10.25- rasmga qarang bu holat rasmda 
strelkalar bilan ko‘rsatilgan). 
10.25-rasm