10-amaliy ish: Tuproq kartalari legendasini o’rganish va ulardan na’muna tayyorlash

---

10-amaliy ish: Tuproq kartalari legendasini o’rganish 
va ulardan na’muna tayyorlash 
Men tahlil qilayotgan karta “O`zbekiston Milliy atlasi”ning 176-177-
betdagi “Tuproq xaritasi” bo`lib,bu karta 1:2500000 masshtabda tuzilgan va 
4ta legendadan tashkil topgan.Bu kartaning legendasida balandlik mintaqa 
tuproqlari,cho`l zonasi tuproqlari,tuproq kesimi, yer fondining asosiy tuproq 
guruhlari foizlarda berilgan va tuproqlar asosiy genetik guruhlarning 
viloyatlar bo`yicha taqsimlanishi ming ga tasvirlangan
Tuproq biogen 
tuzilishga ega bo`lgan yerning ustki g`ovak qatlami bo`lib, u tabiatda hayot 
jarayonlarining kechishida, biosferada moddalar almashinuvini ta'minlashda 
muhim rol uynaydi. Namlik, issiqlik va mikroorganizmlar ta'sirida tuproqda 
organik moddalar doimo parchalanib va sintezlanib turadi. Tuproqqa aralashgan 
o`simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik moddalar mikroorganizmlar yordamida 
parchalanadi ya'ni chiriydi. Hosil bo`lgan bu chirindilar esa tuproqdagi mineral 
birikmalar bilan birga o`simlik tanasiga o`tadi va unda o`zaro reaktsiyaga kirishib, 
yangi organik moddalarni hosil qiladi. Bu organik moddalardan inson va hayvon 
ozuqa sifatida foydalanadi. Kelajakda ular o`simlik, odam va hayvon qoldiqlari 
bilan yana tuproqqa qaytadi va yana parchalanish jarayoniga uchraydi. Shu asnoda 
organik va mineral moddalar «tuproq-o`simlik-hayvon-tuproq» tizimidagi yopiq 
zanjirda aylanib yuradi. Bu esa, o`z navbatida, tabiiy holda tuproq unumdorligining 
saqlanib turishiga asos soladi. 

---

Unumdor tuproq tabiatning bebaho boyligidir. Tuproqshunos olim V.V. 
Dokuchayev o`z vaqtida, rus qora tuprog`i toshko`mirdan ham, neftdan ham, 
oltindan ham qimmatliroqdir, deb yozgan edi. Darhaqiqat u tirik tabiatni oziq-
ovqat, dori-darmon va substrat bilan ta'minlaydigan yagona manbadir. 
Tuproq paydo bo`lishida ona jins tog` jinslari hisoblanadi. Ularga issiqlik, 
namlik, o`simlik va hayvonlar uzoq vaqt mobaynida ta'sir ko`rsatib nuratishdan 
tuproq hosil bo`ladi. Tuproqning hosil bo`lishida ayniqsa issiqlik va namlik hal 
qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki bu omillar jinsdagi o`simlik va 
mikroorganizmlarning rivojlanishiga, u yerdagi biologik va kimyoviy 
jarayonlarning jadallashishiga va shu asosda jinsning yemirilishi tezlashishiga 
yordam beradi. 
1.Balandlik (tuproq) mintaqa tuproqlari. 
Bu qismda asosan tuproqlarning genetik turlari tasvirlangan. 
Tuproqlar asosiy genetic guruhlarning viloyatlar bo`yicha taqsimlanishi 
(ming ga) yer fondining asosiy tuproq guruhlari (foizda) 
Bu kartadan ko`rish mumkinki,genetik turlar sifatli rang usulida 
tasvirlangan. Masalan, Jizzax viloyaatidagi tuproqlarni olasak,Lyon va 
lyossimon qumoqlarda kuchsiz va o`rtacha yurilgan,asosan o`rtacha va og`ir 
qumoqli ba`zan toshloqli yurilmagan lalmi turoq bo`z tuproqlardan,-468,1 
ming,ga och tusli va qo`ng`ir tuproqlar-27,3ming ga, to`q tusli bo`z 
tuproqlar 269,7 ming ga maydonni tashkil etadi. 
Bu ko`rsatkich O`zbekiston Respublikasining maydoni bo 
yicha 
jigarrang tuproqlar bu turi 3,8 foizni tashkil etadi. 

---

Issiq va iliq subtropik cho`l kichik zarrasi zonaga mansub bo`lgan ba`zi 
joylari allyuvial-prolyuriy yotqiziqlardagi o`rtacha sho`rlangan odatda, onda-
sonda qumoqli,ba`zi joylari qumoqli,sho`rlanmagan va kuchsiz sho`rlangan 
botqoqi-o`tloqi tuproqlar mavjud sug`oriladigan o`tloqi sar va o`tloqi 
allyurial tuproqlar kartada yashil rang bilan ko`rsatilgan bunday tuproqlar 
(Qoraqalpog`iston Respublikasida) O`zbekiston Respublikasi maydoning-
7,8% ni tashkil etadi. 
Cho`l zonasi tuproqlariga mansub bo`lgan shamolda uchuvchan qumli 
cho`l tuproqlari maydonchalari bo`lgan yarim mustahkamlangan va 
mustahkamlanmagan qumlar yurtimizning ko`pchilik hududlarida tarqoq 
holatda tarqlganini kartadan ko`rishimiz mumkin.Bunday qumlar 
Qoraqalpog`iston Respublikasida-1085,1 ming ga,Buxoroda-592,7ming 
ga,Navoiyda 753,2 ming ga,Surxandaryoda-22,1 ming ga, Xorazm viloyatida 
esa 13,1 ming ga maydonni egallaydi va bunday qumlar yurtimiz 
hududining 5,8%ini tashkil etadi. 
Yer fondining asosiy tuproq guruhlari-jigarrang-3,8%ni,och tusli o`z 
tuproqlar 4,9%ni, bo`z-o`tloqi tuproqlar-2,7%ni, sho`rxaklar esa 5,6%ni 
boshqa yerlar 31,5%ni tashkil etadi. 

---