1. Zеnkеr tiplаri, kеsuvchi vа kаlibrlоvchi qismlаrni vаzifаsi, tishli shаkli, аriqchаlаr prоfili

Zenkerlashda kesish holatini aniqlash
1. Bajarish sharti
Asbobning materialini aniqlash, zenker diametric va uning startga to`g`ri keluvchi o`lchamlari. Zenkerning diametdi D ishlov beriluvchi teshikning diametriga teng deb olinadi, ruxsat bo`yicha.
2 Zenkerning geometric hossalari
Asosiy gemetrik hossalarni mahsus adobiyotlar yordamida aniqlash mumkin [1, tabl. 52, bet. 231].
Vitnli ariqchaning qadami mm

3 Teskari konisimonlik, mm
Teskarikonusimonlik zenkerting diametriga nismatan o`zgarib turad D ≤ 18i 0.04 dan 0.08 gacha mm, yoki D > 180 мм 0.05 dan 0.10 gacha.
4 O`rnatilgan(qotirilgan) zenkerga kosimon teshik va shpn pazga o`lcham berish kerak,mm
Berilgan o`lchamlar gost bo`yicha ГОСТ 9472-90 yoki adabiyot bo`yicha aniqlanadi [3, tabl. 61, bet. 172].
5 kesish chuqurligi, mm [1, bet. 381]
T = 0.5(D-d).
6 uzatish, mm/ob

44-rasm zenkerlashda kesish sxemasi
7 kesish tezligi m m/min [1, bet. 382]

T- chidamlilik davri, min [1, tabl. 40, с. 384];
koeffisentining qiymatlari va ko`rsatgichlari ma`lumotnoma adabiyotida keltirilgan [1,tabl. 39, bet. 383];
– umumiy tuzatish koeffsenti, haqiqiy kesish holatini inobatga oluvchi [1, bet. 385].



– ishlov berilayotgan material sifatini hisobga oluvchi koeffisent
[1, tabl. 1-4, bet. 358-360];
asbob metrialini hisobga oluvchi koeffesent
– kesish chuqurligini hisobga oluvchi koeffesent
- parmlash ve zenkerlash jarayonida yuzaga t`sirni hisobga louvchi koeffisent [1, tabl. 5, bet. 361].
8 asbobning aylanish chasotasi, ob/min [2, bet. 226]

8.1 Haqiqiy aylanish chastotasisni aniqlash, ob/min
n_д – asbobning haqiqiy aylanish chastotasishipindel aylanish qatoridan yaqin eng kichik sonni dastgohning passport ma`lumotrlaridan tanlaymiz.
8.2 Aniz(haqiqiy, fakticheskiy) kesish tezligi, m/min [2, bet. 169]

9 Aylanish payti(vaqti), Н·м [1, bet. 385]

ning qiymatlari ma`lumotnoma adabiyotida keltirilgan [1, tabl. 42, bet. 385];
– aniq ishlov berish holati koeffesenti

– ishlov berluvchi material sifati koeffesenti
10 O`q kuchi, H [1, bet. 385]

ning qiymatlari ma`lumotnoma adabiyotida keltirilgan [1,tabl. 42, bet. 385].
11 Kesish quvvati, kVt [1, bet. 386]

Olingan quvvatni uskuna quvvati bilan solishtirib ko`rishkerak va ushbu uskunani ishlatish bo`yicha hulosa qilishimiz kerak.
12 Morze dumchasining konus raqamini aniqlash
Dumchaning O`rtacha diametric, mm

D va d₂ – dumchaning o`lchami

М_кр – kesish paytidagi qarshilik, Н·м;
θ = 1^о26'16'' – konusning yarim burchagi (konusimonlik 0,05020; sin θ = 0,0251 ga teng);
∆θ = 5' – konusning burchak qochishi.
d_ср ning qiymatlarini aniqlab gost boy`icha ГОСТ 25557-2006 yaqin katta konus morze olinadi va asosiy o`lchamlari ko`rsatiladi.
3.2.4 Zenkerning hisoblash misollari
Shart:
Bir-biri bilan bog’langan aloxida elementlardan tashqil topgan elementli qirindi, qattiq va qovushqoqligi kam bulgan metallarni kichik tezliklarda kesishda xosil buladi.
Silliq, keskich usti bilan tutash yuzasi yaltiroq tashqi tomonda sezilmaydigan kertikli lentalar kurinishidagi tutash qirindi pulatlarga yuqori tezliklarda ishlov berishda xosil qilinadi.
Tutash qirindini xosil qilish maqsadga muvofiq, chunki u kichik plastik deformatsiyalarga bardosh beradi, turli materialllarni kesib ishlashda bir xil yangi teng bulgan sharoitlarda energiya kam sarflanadi, ishlov berilgan yuza kichik g’adir-budirlikka ega buladi. Biroq tutash qirindi ish joyida bir oz nokulayliklar tug’diradi, chunki u detlga, keskichga tez-tez Uralib qoladi, uni ishdan chiqaradi, ishchi uchun xavf tug’diradi va uni tashish qiyinlashadi. SHuning uchun tutash qirindi bilan kurashish, ayniqsa avtomat dastgoxlardan foydalanishda, muammo bUlib qoladi.
Qirindilar turlarga shartli ravishda bUlinadi. Kesish sharoitini Uzgarishi bilan qirindi elementlidan tutashgacha oraliqda uzgaradi.
Bunday Utish ishlov beraladigan metallning qovushqoqligini, kesish tezligini va oldingi burchakni oshishida, kesilayotgan qatlam qalinligini va ishqalanish kuchlarining kamayishida kuzatiladi.
Siniq qirindi murt metallarni, masalan qattiq chuyanni kesishda xosil buladi. Biroq chuyanlarga kichik tezlik bilan ishlov berishda siniq qirindini va xatto tutash qirindini olish mumkin.
Qirindining turi va tashqi kurinishi kesish jarayonini baxolash uchun xizmat qiladi.
BUg’inli va tutash qirindi oldingi yuza buyicha sirpanib kushimcha deformatsiyalanadi. Shundan so’ng kesuvchi asbobdan chetga chiqadi va spiral bUlib jingalaklanadi. Qirindini jingalaklanishini quyidagicha tushuntirish mumkin: oldingi yuza qirindini jipslab elementlarning keskich usti tomonini qalinlashishini xosil qiladi va ular trapetsiya shaklini qabul qiladi.
Spiral radiusi metallni kesishda deformatsiyalash darajasiga va qirindini keskichning yuzasi buyicha plastik deformatsiyalanish darajasiga bog’liq buladi.
Kesish tezligining oshishi bilan Uram radiusi oshadi, chunki plastik deformatsiyalanish darajasi kamayadi. SHuning uchun oldingi yuzada ishqalanish kuchlarining kamayishi bilan Uram radiusi xam oshadi. Kesuvchi asboblarni konstruktsiyalashda oldingi yuzaning shakli shunday tuzilishi kerakki, bunda qirindining jingalaklanishi va sinishining kerakli yUnalishi taominlanishi zarur.
Kup qirrali kesuvchi asboblarning tishlari orasidagi botiqlar shakli va Ulchamlari ularga joylashuvchi qirindilar xajmining xisobi bilan tanlanadi.
Metallni qayta ishlashni rivojlantirish tarixi mashinasozlikda mehnat unumdorligini oshirishning eng samarali usullaridan biri yangi asbob-uskunalardan foydalanish ekanligini ko'rsatadi. Masalan, karbon vositasi o'rniga yuqori tezlikda po'latdan foydalanish kesish tezligini 2-3 barobar oshirish imkonini berdi. Buning uchun mashinalarning dizayni sezilarli darajada yaxshilanishi va birinchi navbatda ularning tezligini va kuchini oshirish kerak bo'ladi.
Xuddi shunga o'xshash hodisa, shuningdek, volfram karbid, titanium va boshqa metallarga asoslangan vositalar sifatida ishlatiladigan qattiq metallarni qo'llashda ham kuzatildi.
Jamoa materiallari yuqori qattiqlikka ega bo'lishi kerak. Bu vositani uzoq vaqt davomida qayta ishlamasdan ishlashni ta'minlaydi.
Jamoa buyumning qattiqligi bilan solishtirganda, asbobning chiqib ketish jarayonida qizdirilganda qattiqroq bo'lishi kerak. Materialning yuqori haroratda saqlanishini qobiliyati qizil qattiqlik (issiqlik qarshiligi) deb ataladi.
Asbobning chiqib ketish qismida yuqori bosim va issiqlik ostida ko'proq aşınma qarshiliklarga ega bo'lishi kerak.
Muhim zarurat, shuningdek, materialning etarli darajada yuqori emasligi, chunki unchalik kuchsizligi, kesish qirralarining yivlanishi yoki asbobning parchalanishi, ayniqsa kichik hajmda bo'ladi.
Instrumental materiallar yaxshi texnologik xususiyatlarga ega bo'lishi kerak, ya'ni. asbobni ishlab chiqarish va uni qayta ishlash jarayonida, shuningdek, nisbatan arzon bo'lishi mumkin.
Hozirgi kunda asbob-uskunalarni tayyorlash uchun quyidagi materiallar qo'llaniladi:
- asbob po'latlir;
- qattiq qotishmalar;
- mineralokeramika va kermet;
- bor nitridi asosida superhardli materiallar;
- sintetik olmos.
Asbob materiallari uglerodli po'latlar, legirlangan va tezkesarlarga bo'linadi.
Karbonli po'latdan yasalgan chiqib ketish asboblari xona haroratida etarli qattiqlik, kuch va aşınma direncine ega, lekin ularning issiqlik qarshilik kam. 200-250 ° S haroratda ularning qattiqligi keskin kamayadi. Shu sababli ular fayllar, kichkina matkaplar, romlar, qotishmalar va boshqalar kabi kam kesish tezligi bilan yumshoq metallni qayta ishlash uchun mo'ljallangan qo'l va dastgohlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Uglerodli po'latlarning xususiyatlarini yaxshilash maqsadida yuqori qizdirilish va toblanish va qizib ketishga nisbatan kam sezgirlik bilan ajralib turuvchi legirlangan instrumental po’latlar ishlab chiqildi. Shu bilan birga, issiqlikka chidamlilik nuqtai nazaridan legirlangan po’latlar karbonlilarga nisbatan bir oz ustundir. 200-260 ° C darajasiga qadar qizdirilsa, ular qattiq qattiqligicha qoladilar. Shuning uchun, bu po'latlar yuqori tezlik bilan kesish uchun emas, balki qattiq materiallarni qayta ishlash uchun ham mos emas.
Uglerod plastinalarida, uglerodning massa ulushi 0,7% va undan yuqori. Ular "У" harfi bilan belgilanadi, undan keyin po'latdan uglerodning massa ulushini foizning o'ndan birida, masalan, У10 da, uglerodning massa ulushi 1% ni ko'rsatuvchi raqam. Yupqa tarkibli tarkibida yuqori sifatli po'latdan tayyorlangan po'lat, uning nomi bilan "A" harfi, masalan, У10A.
Legirlangan asbobsozlik po’latlarni belgilashda, birinchi raqam, uglerodning massa ulushini foizning o'ndan birida ko'rsatadi (agar u bo'lmasa, u holda uglerodning massa ulushi 1% ni tashkil etadi), keyinchalik xamir elementlarga mos keladigan harflar: X - xrom; S silikon; G - marganets; B - volfram; F - vanadiy. Xatlarga elementlarning massa ulushini foizlarning barcha birliklarida ifodalovchi raqamlar kiradi. 1-jadvalda uglerod va loy metallashtirilgan po'latlarning asosiy xususiyatlari va ularni qo'llash sohasi ko'rsatilgan.
Bir-biri bilan bog’langan aloxida elementlardan tashqil topgan elementli qirindi, qattiq va qovushqoqligi kam bulgan metallarni kichik tezliklarda kesishda xosil buladi.
Silliq, keskich usti bilan tutash yuzasi yaltiroq tashqi tomonda sezilmaydigan kertikli lentalar kurinishidagi tutash qirindi pulatlarga yuqori tezliklarda ishlov berishda xosil qilinadi.
Tutash qirindini xosil qilish maqsadga muvofiq, chunki u kichik plastik deformatsiyalarga bardosh beradi, turli materialllarni kesib ishlashda bir xil yangi teng bulgan sharoitlarda energiya kam sarflanadi, ishlov berilgan yuza kichik g’adir-budirlikka ega buladi. Biroq tutash qirindi ish joyida bir oz nokulayliklar tug’diradi, chunki u detlga, keskichga tez-tez Uralib qoladi, uni ishdan chiqaradi, ishchi uchun xavf tug’diradi va uni tashish qiyinlashadi. SHuning uchun tutash qirindi bilan kurashish, ayniqsa avtomat dastgoxlardan foydalanishda, muammo bUlib qoladi.
Qirindilar turlarga shartli ravishda bUlinadi. Kesish sharoitini Uzgarishi bilan qirindi elementlidan tutashgacha oraliqda uzgaradi.
Bunday Utish ishlov beraladigan metallning qovushqoqligini, kesish tezligini va oldingi burchakni oshishida, kesilayotgan qatlam qalinligini va ishqalanish kuchlarining kamayishida kuzatiladi.
Siniq qirindi murt metallarni, masalan qattiq chuyanni kesishda xosil buladi. Biroq chuyanlarga kichik tezlik bilan ishlov berishda siniq qirindini va xatto tutash qirindini olish mumkin.
Qirindining turi va tashqi kurinishi kesish jarayonini baxolash uchun xizmat qiladi.
BUg’inli va tutash qirindi oldingi yuza buyicha sirpanib kushimcha deformatsiyalanadi. Shundan so’ng kesuvchi asbobdan chetga chiqadi va spiral bUlib jingalaklanadi. Qirindini jingalaklanishini quyidagicha tushuntirish mumkin: oldingi yuza qirindini jipslab elementlarning keskich usti tomonini qalinlashishini xosil qiladi va ular trapetsiya shaklini qabul qiladi.
Spiral radiusi metallni kesishda deformatsiyalash darajasiga va qirindini keskichning yuzasi buyicha plastik deformatsiyalanish darajasiga bog’liq buladi.
Kesish tezligining oshishi bilan Uram radiusi oshadi, chunki plastik deformatsiyalanish darajasi kamayadi. SHuning uchun oldingi yuzada ishqalanish kuchlarining kamayishi bilan Uram radiusi xam oshadi. Kesuvchi asboblarni konstruktsiyalashda oldingi yuzaning shakli shunday tuzilishi kerakki, bunda qirindining jingalaklanishi va sinishining kerakli yUnalishi taominlanishi zarur.
Kup qirrali kesuvchi asboblarning tishlari orasidagi botiqlar shakli va Ulchamlari ularga joylashuvchi qirindilar xajmining xisobi bilan tanlanadi.
Metallni qayta ishlashni rivojlantirish tarixi mashinasozlikda mehnat unumdorligini oshirishning eng samarali usullaridan biri yangi asbob-uskunalardan foydalanish ekanligini ko'rsatadi. Masalan, karbon vositasi o'rniga yuqori tezlikda po'latdan foydalanish kesish tezligini 2-3 barobar oshirish imkonini berdi. Buning uchun mashinalarning dizayni sezilarli darajada yaxshilanishi va birinchi navbatda ularning tezligini va kuchini oshirish kerak bo'ladi.
Xuddi shunga o'xshash hodisa, shuningdek, volfram karbid, titanium va boshqa metallarga asoslangan vositalar sifatida ishlatiladigan qattiq metallarni qo'llashda ham kuzatildi.
Jamoa materiallari yuqori qattiqlikka ega bo'lishi kerak. Bu vositani uzoq vaqt davomida qayta ishlamasdan ishlashni ta'minlaydi.
Jamoa buyumning qattiqligi bilan solishtirganda, asbobning chiqib ketish jarayonida qizdirilganda qattiqroq bo'lishi kerak. Materialning yuqori haroratda saqlanishini qobiliyati qizil qattiqlik (issiqlik qarshiligi) deb ataladi.
Asbobning chiqib ketish qismida yuqori bosim va issiqlik ostida ko'proq aşınma qarshiliklarga ega bo'lishi kerak.
Muhim zarurat, shuningdek, materialning etarli darajada yuqori emasligi, chunki unchalik kuchsizligi, kesish qirralarining yivlanishi yoki asbobning parchalanishi, ayniqsa kichik hajmda bo'ladi.
Instrumental materiallar yaxshi texnologik xususiyatlarga ega bo'lishi kerak, ya'ni. asbobni ishlab chiqarish va uni qayta ishlash jarayonida, shuningdek, nisbatan arzon bo'lishi mumkin.
Hozirgi kunda asbob-uskunalarni tayyorlash uchun quyidagi materiallar qo'llaniladi:
- asbob po'latlir;
- qattiq qotishmalar;
- mineralokeramika va kermet;
- bor nitridi asosida superhardli materiallar;
- sintetik olmos.
Asbob materiallari uglerodli po'latlar, legirlangan va tezkesarlarga bo'linadi.
Karbonli po'latdan yasalgan chiqib ketish asboblari xona haroratida etarli qattiqlik, kuch va aşınma direncine ega, lekin ularning issiqlik qarshilik kam. 200-250 ° S haroratda ularning qattiqligi keskin kamayadi. Shu sababli ular fayllar, kichkina matkaplar, romlar, qotishmalar va boshqalar kabi kam kesish tezligi bilan yumshoq metallni qayta ishlash uchun mo'ljallangan qo'l va dastgohlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Uglerodli po'latlarning xususiyatlarini yaxshilash maqsadida yuqori qizdirilish va toblanish va qizib ketishga nisbatan kam sezgirlik bilan ajralib turuvchi legirlangan instrumental po’latlar ishlab chiqildi. Shu bilan birga, issiqlikka chidamlilik nuqtai nazaridan legirlangan po’latlar karbonlilarga nisbatan bir oz ustundir. 200-260 ° C darajasiga qadar qizdirilsa, ular qattiq qattiqligicha qoladilar. Shuning uchun, bu po'latlar yuqori tezlik bilan kesish uchun emas, balki qattiq materiallarni qayta ishlash uchun ham mos emas.
Uglerod plastinalarida, uglerodning massa ulushi 0,7% va undan yuqori. Ular "У" harfi bilan belgilanadi, undan keyin po'latdan uglerodning massa ulushini foizning o'ndan birida, masalan, У10 da, uglerodning massa ulushi 1% ni ko'rsatuvchi raqam. Yupqa tarkibli tarkibida yuqori sifatli po'latdan tayyorlangan po'lat, uning nomi bilan "A" harfi, masalan, У10A.
Legirlangan asbobsozlik po’latlarni belgilashda, birinchi raqam, uglerodning massa ulushini foizning o'ndan birida ko'rsatadi (agar u bo'lmasa, u holda uglerodning massa ulushi 1% ni tashkil etadi), keyinchalik xamir elementlarga mos keladigan harflar: X - xrom; S silikon; G - marganets; B - volfram; F - vanadiy. Xatlarga elementlarning massa ulushini foizlarning barcha birliklarida ifodalovchi raqamlar kiradi. 1-jadvalda uglerod va loy metallashtirilgan po'latlarning asosiy xususiyatlari va ularni qo'llash sohasi ko'rsatilgan.