1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Фавқулодда вазиятларда иқтисодий ва ижтимоий зарар 
турлари
Дастл аб ки зар ар
кў р саткич и 
Вақт б ў йич а.
б и л во си та 
таъ си р и
Бажар аётган и ш
Аниқ (б аҳ о ) зар ар
Жо й ва вақтга 
нисбатан таъсир 
Бево сита
Би л во си та
Иқтисо д ий - ижтимо ий 
тизимни ташкил этиш 
(иқтисодий)
Об ъектл ар га
таъсир и
Давл ат (ижтимо ий, 
сиёсий)
Жамоа, аҳоли 
(ижтимо ий йў қо тиш
)
Бо шқал ар д ан 
ажр атил ган о д амл ар
мед ико - б ио л о гик
Юр д ик, жисмо ний 
шах сл ар (ах л о қий, 
мо д д ий)
Атр о ф- му ҳ итга 
(эко л о ги к)
1- расм. Фавқулодда вазиятларда иқтисодий ва ижтимоий зарар турлари
.
 

---

«ИННОВАЦИОННАЯ ЭКОНОМИКА: ПРОБЛЕМЫ, АНАЛИЗ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ»
(1-часть) 
 
311
 
 
 
Фавқулодда 
вазиятлар 
оқибатида 
етказилган 
ҳақиқий 
зараргаажратилгантурли даражадагимаблағ ҳаражатлари киради. Бузарар 
турлари объектлар, аҳоли, мамлакат иқтисодиёти, жамият, давлат ва 
атроф-муҳитга етказилган зарар билан ҳисобланади.
Фавқулодда вазиятлар оқибатлари, кетма-кет бир-бирига боғлиқ 
бўлган бир қатор зарарлар мажмуасидир. Ушбу занжирсимон хавфлар 
сони жуда катта бўлиши мумкин. 
Хавфли ҳодисаларнинг салбий омиллари таъсир қилиш жойига ва 
вақтига қараб бевосита, билвосита, тўлиқ ва умумий зарарларга 
ажратишимиз мумкин.
Бевосита зарар - бу хавфли ҳодисалар зонасидаги объектларнинг 
шикастланиш кўрсаткичи ва инсонлар манфаати устиворлигини 
таъминланиши назарда тутилади. Бунга, бирламчи ва иккиламчи таъсири 
оқибатлари, (ер, одамлар, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, техносфера, 
ускуналар, товар ва ярим тайёр маҳсулотлар, хом ашё, экинлар, чорва 
моллари ва бошқалар) киради.[4] 
Билвосита зарарга эса инфратузилмалар бузилишлари, мавжуд 
тузилишидаги ўзгаришлар натижасида юзага келган хавфнинг таъсир 
зонасида бўлмаган объектларгаетказилган йўқотишларва қўшимча 
ҳаражатлар, шунингдек фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф 
этиш чора тадбирларига сарфланган харажатлар киради. 
Кўпинча оқибатларни барча гуруҳлари билвосита зарарни келтириб 
чиқарадиган циклларда учрайди. Давлат, минтақалар ва фирмалар 
даражасида т→оо цикллар сони билан «хавф-сабаб-оқибат» тизими 
сифатида тасвирланган билвосита хавф занжири пайдо бўлади.
Фавқулодда вазиятлар юзага келганда ўзаро боғлиқ ҳодисалар кетма-
кетлигини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, улар занжирсимон бўйлаб 
ҳаракатланар экан, биринчидан, бошланғич ҳодисанинг таъсири 
заифлашади, иккинчидан, билвосита зарарни баҳолашда қийинчиликлар 
кучаяди. Шунинг учун билвосита зарарниқуйидаги қиймат бўйича 
ифодаланади. 
W
к
= αW
н
, (2) 
бунда,
α
– бивосита эксперт баҳоси, W
К
- батафсил ва таҳлил 
қилмасдан алоҳида таркибий қисмлари бўйича баҳоланиши. 
Вужудга келадиган хавфли ҳодисалар оқибатларида билвосита 
зарарни, муаъян вақт бирлиги нуқтаи назарида пул билан баҳоланиш 
мантиқан тўғри келмайди. Чунки узоқ глобал ўзгаришлар содир бўлиш 
эҳтимолини ҳисобга олиш алоҳида аҳамиятга эга. 
Фавқулодда вазиятлар оқибатида етказиган тўлиқ зарар бевосита ва 
билвосита зарарлар йиғиндисидир. 
W
пол
=W
н
+W
к
, (3)
Тўлиқ зарар маълум бир вақт бирлигида баҳоланади ва узоқ муддатда 
ҳисобланадиган умумий зарар билан солиштирганда оралиқ ҳисобланади.

---

«ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТ: МУАММО, ТАҲЛИЛ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ» (1-қисм)