1. Yumush fe'l lari: ishladi, mehnat qildi, ter to'kdi va boshqalar

TO'LIQSIZ FE'L.
To'liqsiz fe'llar ish-harakat ma'nosiga ega bo'lmay, grammatik modallik ma'nolarini gina ifodalaydi. To'liqsiz fe'llar asli bir E (arxaik forma yer) fe'l negizining turli formali bo'lib (edi, ekan, emish), ular hozirgi tilda ayrim-ayrim so'zlar sifatida tushuniladi. Bu so'zlar boshqa fe'l formalari bilan birgalikda fe'lning turli formalarini hosil qiladi.
Edi, ekan, emish fe'llari to'liqsiz fe'llar sanaladi. Bu fe'llar yetakchi fe'lning zamon shakllaridan soʻng keladi. Shaxs-son qo'shimchalari to'liqsiz fe'lga qo'shiladi; kelgan ekansan,kelgan emish, kelgan edi..
Edi, emish, ekan to'liqsiz fe'llari -di, -mish,-kan shaklida ham keladi ;borgan edi —borgandi,borgan emish—borganmish,kelar ekan —kelarkan. To'liqsiz fe'llar tuslanadi :edim, eding, edi, edik, edingiz, edilar kabi. To'liqsiz fe'llar fe'l bo'lmagan so'zlarga ham qo'shilib ularning kesim, vazifasini bajarayotganini ko'rsatadi :Otam o'qituvchi edi.
FE'LLARNING YASALISHI.
Ot, sifat, ravish so'z turkumlari singari fe'llar ham boshqa so'z turkumlaridan yasaladi.
a) Morfologik yoki fe'l yasovchi qoʻshimchalar yordamida.
b) sintaktik (kompozitsiya) yoki so'zni qo'shish yordamida fe'l yasash.
Maxsus fe'l yasovchi qoʻshimchalar yordamida fe'llarning yasalishi morfologik usul deyiladi. Morfologik, ya'ni fe'l yasovchi qoʻshimchalar yordamida ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov, taqlidiy so'z turkumlaridan fe'l yasaladi. Fe'l yasovchi qoʻshimchalar quyidagilar:
1) -la ot negizida qo'shilib, o'sha negizdan anglashilgan predmetga ega qilish (qitiqla,tuzla,moyla) o'sha predmet holatiga o'tish (muzla), o'xshash bo'lish (cho'lla), o'lchash (metrla, kilola,) o'ringa taalluqli bo'lishi (yerla, osmonla)negizidan anglashilgan paytda aloqador bo'lish (qishla) kabi ma'nolarni ifodalaydi.
2) -a, (-la) qo'shimchasi ot, sifat, ravish negizlariga qo'shilib, yuqorida -la qo'shimchasi uchun sanalgan kabi ma'no lardagi fe'llarni yasaydi:qona,o'yna, yasha,qiynalib, guldira.
3) -y, (-ay) qo'shimchasi ot, sifat, ravish negizlariga o'shilib, negizidan anglashilgan holatga kirish ma'nosini ifodalaydigan fe'l yasaydi. Masalan:kuchay,ozay.
4) -r, (-ar) qo'shimchasi sifat negiziga qo'shilib, negizdan anglashilgan holatga kirish harakatni ifodalaydigan fe'l yasaydi. Masalan: qizar,eskir.
5) -ik,(-iq)qo'shimchasi ot, ravish, son undovlardan negizdan anglatgan holda ega bo'lish ma'nosidagi fe'lni anglatadi. Masalan: yo'liq, kechik.
6) -irsiy, (-ur)qo'shimchasi ot va undovlarga qo'shilib, negizdan anglashilgan ishni bajarish ma'nosidagi fe'lni yasaydi. Masalan :gapirish, tupur.
7) -sira qo'shimchasi ot, sifat va olmoshlardan negiz anglatgan predmetni istash,o'sha xususiyatlarga ega bo'lish kabi ma'nolardagi fe'lni yasaydi. Masalan :suvsira, uyqusira.
8) - i qo'shimchasi ot va sifat negizlariga qo'shilib, negizdan anglashilgan predmet yoki holatga ega bo'lish ma'nosidagi fe'lni yasaydi. Masalan :changi, tinchi.
9) -qir, -illa qo'shimchalar taqlidiy so'zlardan o'sha ishni bajarish ma'nosidagi fe'lni yasaydi.M:hayqir.o'shqir, guvilla. 10) -lan,-lash qo'shimchalari ayni bir vaqtda ham fe'l, ham fe'lning biror nisbat formasini yasaydi. Bu qo'shimchalar asosan ot, sifat, sondan fe'l yasaydi, Masalan :otlan,zavqlan, gaplash,ikkilan, birlash,sirlash.
Fe'llarning sintaktik usulda yasalishi.
Sintaktik usul bilan murakkab fe'l hosil qilinadi. Murakkab fe'llarning ikkinchi qismi har vaqt fe'l bo'lib, birinchi qismi fe'l bo'lishi ham fe'ldan boshqa so'z turkumi. Masalan; ot, sifat va boshqalar bo'lishi mumkin. Murakkab fe'llar birinchi qismning fe'l yoki fe'ldan boshqa so'z turkumiga oid bo'lishiga ko'ra ikki turga boʻlinadi :
a) birinchi tip murakkab fe'llar.
b) ikkinchi tip murakkab fe'llar.
Birinchi tip murakkab fe'llar fe'l bilan birikishidan tuziladi. Masalan: himoya qilmoq, OH urmoq, qo'l qo'ymoq, hurmat qilmoq, qaror qil,ado et kabi. Birinchi tip murakkab fe'llarni yasashda et, ayla,qil,bo'l ko'makchi fe'llari, shuningdek, ber, qo'y, sol, chek, sur, ur kabi fe'llar ishtirok etadi. Masalan : javob ber,qo'y, imzo chek kabilar.
Ikkinchi tip murakkab fe'llar kamida ikki fe'lning birikish usuli bilan yasaladi. Bunda birinchi qism ; -a, -y yoki -b, -ib qo'shimchasi bilan yasalgan ravishdosh formasida bo'ladi., Ikkinchi qismi esa tuslanadi. Bunday fe'llar ikki xil boʻladi.
1) Leksikalizatsiyalashgan murakkab fe'l.
2) Grammatikalizatsiyalashgan murakkab fe'l.
Birikkan fe'llarning har biri oʻz leksik ma'nosini saqlanadi holda birgalikda bitta murakkab harakatni ifodalasa leksikalizatsiyalashgan murakkab fe'l hosil boʻladi. Masalan :olib chiq, sotib ol, ola kel kabi.
Birikkan fe'lning leksik ma'nosini ifodalagan holda ikkinchisi grammatik maʼno ifodalasa, grammatikalizatsiyalashgan murakkab fe'l yoki fe'lning analitik formasi hosil boʻladi. Masalan :yozib ko'r, o'qib ber, ko'rib chiq, kabi. Murakkab fe'lning leksik ma'nosini ko'pincha uning birinchi qismi ifodalaydi. Unda birikkan so'z esa murakkab fe'l bo'ladi. Masalan :yozib ko'r, ko'rib chiq, olib tur fe'l larida ish-harakat yozib, ko'rib, olib fellaridan anglashilib ko'makchi fe'llar (ko'r, chiq, tur) yetakchi fe'lning ma'nosiga qo'shimcha modal ma'no qo'shadi. Ikkinchi tip murakkab fe'l yasashda tubandagi fe'llar ko'makchi fe'l sifatida ishlatiladi.
1) gorizontal harakat bildiradigan kel, tur, bor, yur,o't, chiq, yuborilgan so'zlari.
2) Holat bildiradigan o'tir, yot, qol,bo'l so'zlari.
3) Turli ish-harakatni bildiradigan : ol,bil,quy,ber, tashla,ko'r, boqiladi, yoz, boshlarida so'zlari. Ko'makchi fe'llar yetakchi fe'lga shunday modal ma'nolarni qo'shishi mumkin.
a) harakatning davomli ekanligini :ayta tur.
b) harakatning endi boshlanishi ;ayta boshla.
d) harakatning takrorlanib turishi ;aytib yur.
e) harakatning tugallanganligi ; aytib bo'l.
f) harakatning so'zlovchidan boshqa shaxsga yoki boshqa shaxsdan so'zlovchiga yo'nalishi ; olib bor, aytib bor, aytib kelib, yozib ol, yozib ber kabi.
g) harakatning bajarilishi usuli ; yozib tashla, aytib tashla, aytib yubor.
Yetakchi fe'l bilan ko'makchi fe'l bir formada bo'lsa juft fe'l hosil boʻladi. Bunda ham leksik maʼno salmogʻi birinchi qismda bo'ladi. Masalan ; aytdi-qo'ydi, o'tdi-ketdi , oldi-qoldi, bordi-keldi kabi.
So'z qo'shilishi bilan fe'l yasalishi va uning sinonimiyasi.
Yasashga asos qismga yasovchi vosita sifatida aylamoq, qilmoq, etmoq, olmoq, bermoq, singari so'zlari qo'shilib yangi fe'l yasalishi ham mumkin. Masalan :javob berdi, olib keldi, bayon qildi, kasal bo'ldi va hakozo. Bunday yo'l bilan, odatda, Qo'shma fe'llar hosil boʻladi. Qo'shma fe'llar tarkibiga koʻra ikki turli bo'ladi. :
a) ot-fe'l tuzilishidagi Qo'shma fe'llar. Masalan :tasdiq qildi, vayron bo'ldi kabi ;
b) fe'l-fe'l tuzilishdagi Qo'shma fe'llar. Masalan :borib keldi, kirib chiqdi, olib keldi kabi :.
Fe'ldan boshqa so'zlarga qilmoq, aylamoq, etmoq, bolmoq fe'llarning qo'shilishidan hosil boʻlgan Qo'shma fe'llar ot-fe'l tuzilishidagi Qo'shma fe'llarni hosil qiladi. Masalan: bayon qilmoq (etmoq, aytmoq), turmush qilmoq, o'sal bo'lmoq, bayram qilmoq (etmoq), Yangi bo'lmoq, shunday bo'ldi, taraqqiy etdi kabi. Ikki fe'lning o'zaro birikishidan hosil boʻlgan fe'llar fe'l-fe'l tuzilishidagi qo'shma fe'llar sanaladi. Bunday qo'shma fe'llarning birinchi qismi fe'lning -b, (-b), ba'zan -a ravishdosh shaklida boʻladi. Shaxs-son, zamon, Bo'lishi-bo'lishsizlik singari qo'shimchalari qo'shma fe'lning ikkinchi qismiga qo'shiladi. Masalan, sotib olmoq,olib keldi, (ola keldi).
Ot+fe'l tuzilishidagi qo'shma fellarda ikkinchi qismmni tashkil etgan ayla uslubiy xoslangan bo'lib, faqat badiiy uslub doirasida qo'llaniladi. Qilmoq, etmoq, bo'lmoq fe'llar esa uslubiy betaraf so'zlardir. Masalan, javob qildi, javob berdi, javob etdi, javob ayladi kabi qo'shma fe'llar o'zaro sinonimik munosabatda bo'lib, ular uslubiy jihatdangina farqlanadi. Javob ayladi badiiy uslubga xos, qolganlari uslubiy betaraf so'zlar sanaladi.
Fe'llar ham boshqa mustaqil soʻz turkumlari kabi tub va yasama bo'ladi. Masalan , kel,ket,yur ,o'qi, singari fe'llar tub fe'llar : ishla, o'yna, jonlan,tasdiq qildi, kasal bo'ldi kabi fe'llar yasama sanaladi. Yasama fe'llar yasashga asos qismiga ma'lum yashovchi vosita qo'shish yordamidi bilan hosil qilinadi. Yasovchi vosita qo'shimcha yoki soʻz bo'lishi mumkin. Jumladan, yuqorida keltirilgan misollardan oxirgi ikkitasi yasashga asos qismga (tasdiq, kasal,) .
Bo'lishli va bo'lishsizlik shakllarining uslubiy xususiyatlari.
Bordi, bormadi, borgan emas, borgani yo'q fe'l shakllariga e'tibor bersangiz, birinchi shakl bilan qolgan shakllar bolishli -bo'lishsizlik ma'nosini ifodalashlariga ko'ra bir-biridan farq qilayotganini ko'rishimiz mumkin. Fe'l asosidan ifodalangan harakatning roʻy berish yoki bermasligni bildirgan shakllarga bo'lishli-bo'lishsizlik shakllari, shunday sistemasiga bo'lishli-bo'lishsizlik kategoriyasi deyiladi. Bo'lishsizlik ma'nosi maxsus shakllarga ega. Bo'lishsizlik ma'nosi esa, aksincha, bunday shakllarga ega emas. Masalan, keldi—bo'lishli ;kelgan emas, kelgan (i) yo'q —bo'lishsizlik.Bo'lishsizlik fe'llarning shaxs-son qo'shimchalari bilan o'zgarishi o'ziga xos xususiyatga ega. Bo'lishsizlik ma'nosi emas yordamida ifodalanganda shaxs-son qo'shimchasi undan soʻng, yo'q yordamida ifodalanganda esa oldin qo'llaniladi
Ayrim shevalarda shaxs-son qo'shimchalari yo'q dan soʻng qo'shiladi. Masalan ;borganini yo'q o'rniga borgan yo'qman borganingy yo'q o'rniga borgan yo'qsan. Bo'lishsizlikning yuqoridagi 3ta shakli (-ma ,emas, yo'q) o'rtasida ham ma'lum mano ma'no farqlanishi bor..
FE'LLARGA OID MISOLLAR.
1) Bir badavlat savdogar bolalariga ziyofat berayotgandi. —Hozirgi zamon.
2) Har kuni taassurotlarini kundalik daftariga yozib bordi —Ko'makchi fe'l.
3).Bilmagan ayb emas, Bilishga tirishmaslik ayb —Harakat nomi.
4) Ozod bilan Nosirning ko'nglini vahima xuddi oqshom g'ira-shirasi singari bilinar-bilinmas kela boshladi.
5) Afrosiyob —tez yurar poyezd —Sifatdosh.
6) Bolalarning ko'z ongida o'rmon bilinar-bilinmas yurishi kelardi. — Kelasi zamon sifatdoshi
7) Ana shundan keyingina Nosirning dami chiqdi.
8) Ozoda Gulmirani tinchilantirdi. —Orttirma nisbat.
9) Shaharda Koklamzorlashtirish oyligi bo'lib o'tgandi. —O'tgan zamon.
10) Novcha niholcha hamon ajal bilan olishib yotibdi. —Hozirgi zamon sifatdoshi.
11) Ko'chadan shoshilib mashinalar o'tib borardi. —Kelasi zamon sifatdoshi
12) Chollar, kampirlar, yigitlar, qizlar, bolalar, qizchalar o'tyapti yo'ldan. —Hozirgi zamon.