1. Yorug’lik haqdida tushuncha. Yorug’lik qabul qilgichlar. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar

---

Mavzu: Yo’rug’lik qabul qiluvchi qurilmalar va ularning 
xossalari 
Reja: 
1.Yorug’lik haqdida tushuncha.
2.Yorug’lik qabul qilgichlar. 
Xulosa. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 

---

Yorugʻlik
— inson 
koʻzi
 sezadigan (tebranish chastotasi 4,0 10
14
—7,5 10
14
Gs) elektromagnit toʻlqinlar. Bu vakuumda. toʻlqin uzunligi ~ 400 Nm dan ~ 760 
Nm 
gacha 
boʻlgan 
toʻlqinlar 
uzunligiga
  
mos 
keladi. 
Spektrning 
infraqizil 
nurlanish
 va ultrabinafsha nurlanish sohalari ham Yorugʻlik deb ataladi. 
Spektrning infraqizil nurlanish sohasi bilan rentgen nurlari orasida keskin chegara 
yoʻq. Turli yoritqichlar (Quyosh, yulduzlar, elektr lampochkalar va boshqa) 
Yorugʻlik chiqaradi. Yorugʻlik toʻlqin xossaga hamda korpuskulyar xossaga ega. 
Baʼzi hodisalar (difraksiya, interferensiya, qutblanish)da Yorugʻlikning toʻlqin 
xossasi, boshqa hodisalar (fotoeffekt, lyuminessensiya, atom va molekulalar 
spektrlari)da korpuskulyar xossasi namoyon boʻladi. Yorugʻlikning toʻlqin xossasini 
toʻlqinlar nazariyasi, korpuskulyar xossasini 
kvant
 nazariya tavsiflab beradi; har 
ikkala xossasi birbirini toʻldiradi. Yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasini I. 
Nyuton, toʻlqin nazariyasini X. Gyuygens, kvant nazariyasini A. Eynshteyn ishlab 
chiqqan. Yorugʻlik qonuniyatlari optikada oʻrganiladi. Yorugʻlik bosimi, yaʼni 
mexanik taʼsiri borligini J. K. Maksvell nazariy isbotlagan. Yorugʻlikning issiqlik, 
elektr, fotokimyoviy va bo’lgan taʼsirlari mavjud. Baʼzi qoʻngʻizlar, oʻsimliklar, 
elementlar ham oʻzidan Yorugʻlik chiqaradi. 
Yorugʻlik birliklari — Yorugʻlik kuchi, yoritilganlik, ravshanlik, Yorugʻlik 
oqimi va bo’lgan. yoruglik kattaliklari birliklari. Xalqaro birliklar tizimida Yorugʻlik 
kuchi birligi sifatida kandela ishlatiladi. Yorugʻlik oqimi birligi qilib lyumen qabul 
qilingan. Sirtning yoritilishi sirtga tushayotgan Yorugʻlik oqimi, yaʼni Yorugʻlik 
kvanti zichligi bilan aniqlanadi. 1 sm
2
sirtga tushayotgan 1 lyumen Yorugʻlik oqimi 
foton (f) bilan ifodalanadi. Foton bilan bir qatorda radfot (radiatsiya) ishlatiladi. 
Ravshanlik sirtga tik tushayotgan Yorugʻlik kuchi bilan oʻlchanadi; ravshanlik 
birligi — stilb (sb). Fotometriyada Yorugʻlik energiyasi joul, Yorugʻlik oqimi vattlar 
bilan oʻlchanadi. Yorugʻlik bosimi — Yorugʻlikning uni qaytaruvchi va yutuvchi 
jismlarga, zarralarga, shuningdek, ayrim molekula va atomlarga koʻrsatadigan 
taʼsiri. Yorugʻlik bosimi haqidagi farazni birinchi marta 1619 yilda I. Kepler kometa 

---

dumlarining Quyosh yaqinidan uchib oʻtishidagi ogʻishini tushuntirish uchun 
ishlatgan edi. 1873 yilda J. K. Maksvell elektromagnit nazariya asosida Yorugʻlik 
bosimi kattaligini hisoblab chikdi. U eng kuchli Yorugʻlik manbalari (Quyosh, elektr 
toki) uchun ham juda kichik miqdor ekan. Yer sharoitida u yonaki hodisalar 
(konveksion toklar, radiometrik kuchlar) bilan niqoblanadi. Shu sababli, Yorugʻlik 
bosimini sof holda oʻlchash murakkab ish. Uni birinchi marta 1899 yilda 
P. N. 
Lebedev
 tajribada anikdagan. Uning olgan natijalari J. K. Maksvellning 
hisoblashlariga mos kelgan edi. U Yorugʻlikning gazlarga beradigan bosimini 
oʻlchash mumkinligini 1908 yilda isbotladi. Dumli yulduzlar Yorugʻlik bosimi 
taʼsirida paydo bo'ladi, deb taxmin qilinadi. Elektromagnit nazariyaga ko'ra, jism 
sirtiga tik tushuvchi yassi elektromagnit toʻlqin yuzaga keltiruvchi bosim 
elektromagnit energiyaning sirt yaqinidagi zichligi i ga teng . Ushbu energiya jismga 
tushuvchi va undan qaytuvchi toʻlqinlar energiyasidan tashkil topadi. Agar jism 
sirtining 1 sm
2
ga tushuvchi elektromagnit toʻlqin quvvati Q erg/sm
2
s, qaytarish 
koeffitsiyenti R boʻlsa, u holda sirt yaqinida energiya zichligi u=Q(h+R)/c. Bundan 
Yorugʻlikning jism sirtiga bosimi P=Q(h+R)/c boʻladi. Yorugʻlik bosimi koʻlamlari 
bir-biridan jiddiy farq qiluvchi astrofizika va atom sohalarida juda muhimdir. 
Lazerlar paydo boʻlishi bilan Yorugʻlik bosimidan turli sohalarda foydalanish 
imkoni keskin kengaydi (qarang 
Kompton effekti
, 
Myossbauer effekti va b
.). 
Yorugʻlik vektori (Yorugʻlik maydon nazariyasida) — Yorugʻlik energiyasining 
kattaligini va koʻchirilish yoʻnalishini aniqlab beruvchi Yorugʻlik oqimi zichligini 
ifodalaydigan vektor. U fotometriyada amaliy ahamiyatga ega, uning yordamida 
Yorugʻlikning hajm zichligi, Yorugʻlik oqimining yutilishi, sirtning yoritilganligi va 
b. aniqlanadi. Yorugʻlik kvanti — 
foton
 energiyasi. Yorugʻlik toʻlqin tarqatish bilan 
birga korpuskulyar, yaʼni kvant tabiatga ham ega boʻlishini M. Plank isbotlagan. 
Plank nazariyasiga koʻra, Yorugʻlik moddaning atom, molekulalaridan uzluksiz 
oqim tarzida emas, balki aniq miqdordagi ayrim ulushlar tarzida chiqadi va ularga 
shunday ulushlar tarzida yutiladi. Bu ulushlar kvantlardir. Fotoeffekt hodisasini shu 
nazariyaga asoslanib tushuntirish mumkin. Kvant mexanika qonunlari ham shu 
nazariyaga asoslangan. Yorugʻlik kuchi — koʻrinuvchi nurlanish manbaining 

---

muayyan yoʻnalishda yorugʻlanishini ifodalaydigan Yorugʻlik kattaligi. Yorugʻlik 
manbaidan fazoviy burchak birligi tarqalayotgan Yorugʻlik oqimi F ni ifodalaydi: 
Xalqaro birliklar tizimi SIda kandela (kd) Yorugʻlik kuchi oʻlchov birligi deb qabul 
qilingan. Yorugʻlik kuchini aniqlash yoritish texnikasida (uyjoylarni yoritish), 
tibbiyotda (yorugʻlik bilan davolash), i. t. ishlarida amaliy ahamiyatga ega. 
Yorugʻlik oqimi. Yorugʻlik energiyasini sezishda, tabiiyki, koʻz alohida ahamiyatga 
ega. Inson koʻzining turli rangdagi Yorugʻlikni sezish qobiliyati ham turlicha. 
Shuning uchun biror sirt orqali oʻtayotgan Yorugʻlikning toʻlqin energiyasi emas, 
balki bu Yorugʻlik energiyasining bevosita koʻzga taʼsir etib koʻrish sezgisi 
uygʻotadigan qismi ahamiyatli. Biror sirt orqali vaqt birligi ichida oʻtadigan va 
koʻrish sezgisi bilan baholanadigan yorugʻlik energiyasi Yorugʻlik oqimi deb 
ataladi, yaʼni F= W/t, bunda F — Yorugʻlik oqimi; t — Yorugʻlik tushayotgan vaqt 
oraligʻi; W — sirt orqali oʻtayotgan, yaʼni fazoviy burchak O. da tarqalayotgan 
Yorugʻlik energiyasi. Agar W — nuqtaviy manbadan barcha yoʻnalishlar boʻyicha 
tarqalayotgan Yorugʻlik energiyasini ifodalasa, F — toʻla Yorugʻlik oqimini 
bildiradi. Yorugʻlik oqimining oʻlchov birligi qilib lyumen (lm) qabul qilingan. U 
Yorugʻlik kuchi 1 qd boʻlgan manbaning fazoviy burchak 1 sr da hosil qiladigan 
Yorugʻlik oqimini ifodalaydi: 1 kd1 sr=1 lm. Yorugʻlik energiyasi — inson koʻzi 
sezadigan elektromagnit toʻlqinlar energiyasi qismi. U Yorugʻlik oqimining yoritish 
davomliligiga koʻpaytmasiga teng. Yorugʻlik energiyasi birligi — lyumen x 
xsekund (lms) 

---