|
27. LSQ va nutqiy hosila munosabatini misollar asosida tushuntiring.
LSQ umumiylik va nutqiy hosila alohidalik sifatida. LSQ umumiylik sifatida ko‘plab
nutqiy hosiladagi umumiy belgi-xususiyatni o‘zida jamlaydi. Masalan, kitobni o‘qimoq, xatni
yozmoq va qo‘yni sotmoq birikmasidagi kitobni, xatni, qo‘yni tobe a’zosi quyidagi umumiy
belgilarga ega: 1)
ot turkumiga mansublik;
2)
tushum kelishigi bilan shakllanganlik;
3)
tobe a’zolik.
Bu uch umumiylik ot
tushum kelishigi
+ fe’l LSQining ot uzvida mujassamlangan. LSQning
keyingi uzvi haqida ham shunga o‘xshash fikrni aytish mumkin. Har bir nutqiy hosila esa boshqa
nutqiy hosilaga mutlaqo o‘xshamaydigan alohidalik. Aytilganidek, nutqda muayyan lug‘aviy
ma’noli birliklar aniq makon va zamonda muayyan qolip asosida erkin nutqiy birikma hosil
qiladi.
2. LSQ mohiyat va nutqiy hosila hodisa sifatida. LSQ nutqiy hodisalar zamirida
yashiringan, ularning ichki, barqaror, o‘zgarmas mohiyati, u nutqiy hosiladagi гапg-baгапglikka
befarq. Nutqiy hosila esa bu mohiyatni turli nutq sharoitiga mos ravishda гапg-baгапg
ko‘rinishda aks ettiruvchi, biroq mohiyat chegarasidan tashqariga chiqa olmaydigan vaqtinchalik
hodisa. Masalan, ottushum kelishigi
+ fe’l qolipi – o‘zgarmas. Ammo uning hosilalari uyni supurmoq,
qog‘ozni yirtmoq, xatni jo‘natmoq, derazani bo‘yamoq kabi har xil ko‘rinishda bo‘ladi. Bu гапg-
baгапglikning barchasi, u qancha ko‘p bo‘lmasin, «tushum kelishigidagi tobe ot va fe’l»
doirasidan chetga chiqa olmaydi. Nutqiy hosila LSQning o‘zgarmasdan turlicha namoyon
bo‘lishini ko‘rsatsa, LSQ nutqdagi xilma-xil hosilani bir asosga birlashtiradi.
3. LSQ imkoniyat va nutqiy hosila voqelik sifatida. LSQ – voqelikka aylanmagan,
namoyon bo‘lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etadigan imkoniyat. Nutqiy hosila
esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishi.
4. LSQ – sabab, nutqiy hosila uning oqibati. LSQ – bu o‘ziga muvofiq keladigan biror
natijani keltirib chiqaruvchi. Chunki sabab biror ta’sirning boshlanish nuqtasi bo‘lib, u ma’lum
bir natija, oqibatni yuzaga keltiradi. LSQ natijasida kelib chiqadigan oqibat – shunday hosila.
Sabab oqibatdan oldin kelganligi kabi LSQ ham nutqiy hosilaning qanday bo‘lishini belgilaydi.
LSQning asosiy turlari. Umuman, qolip asosida birikuvidan vujudga kelgan nutqiy
hosilani 3 guruhga birlashtirish mumkin:
1)
yasama so‘z;
2)
so‘z birikmasi;
3)
gap.
(ishla) yasama so‘zi ish leksemasi va -la morfemasining, kitobni o‘qimoq nutqiy so‘z
birikmasi kitob va o‘qi leksemalarining, O‘qidim gapi esa o‘qi leksemasi va -dim kesimlik
kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo‘lgan.
(ishla) so‘zi [ot → la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug‘ullanmoq] so‘z yasash
qolipi mahsuli bo‘lsa, kitobni o‘qimoq so‘z birikmasi [ot
tushum kelishigi
→ fe’l] LSQi, O‘qidim gapi
] qolipi hosilasi. Bular sirasida so‘z yasash va so‘z birikmasi qolipi tushuncha
ifodalovchi – atash (nominativ) vazifasini bajaruvchi hosilani beradigan qolip bo‘lsa, gap qolipi
fikr ifodalovchi (kommunikativ) hosilani tug‘diruvchi qolip hisoblanadi. So‘z yasash qolipi
lisoniy bo‘lsa-da, lekin sintaktik mohiyatga ega emas. Shuning uchun u lisoniy derivatsion qolip
28. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko‘ra SBlarining turlari.
Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi:
keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son),
oquvchilarning hammasi (olmosh).
Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan boladi: vazifani bajarmoq, tez oqish,
uyalgani uyalgan [28, 313].
Anglashiladiki, ozbek substansial sintaksisida otli birikmalar alohida
ajratilmagan, aksincha, hokim a’zoning leksik-semantik jihatdan keng ma’noda
predmetlik va uning nomini ifodalovchi lugaviy birliklardan tashkil topganligini
korsatuvchi ismli birikmalar tarkibiga kiritilgan. Shunga kora, tadqiqotda hokim
a’zosi ot bilan ifodalangan soz birikmalariga nisbatan otli birikmalar atamasi
qollaniladi.
Bu tasnifda ismli birikmalar tarkibida ravish, harakat nomi, sifatdosh,
taqlidlar orin olmagan. Sanab otilgan sozlarning oquv adabiyotidagi tasnifga
kiritilmaganligiga sabab masalaning munozarali tomoni bolsa kerak. Zero,
oldinroq qayd etganimizdek, payt, orin, daraja, miqdor, tarz, sabab, maqsad
ma’nosini bildirgan ravishlar, harakatlanayotgan predmet belgisini ifodalovchi
sifatdoshlar, harakat nomlari va predmet, harakat, holatni tasvirlovchi taqlidlar ot,
sifat, son kabi turkumlarga semantik yaqinligi va ularning qurshovida turishi
mohiyatan ismlar ekanligini tasdiqlaydi. Ammo bu masala soz birikmalari tasnifi
va unda otli birikmalarning orni masalasidan yiroqlashtirishini hisobga olib,
ishimizda ravish, harakat nomi, sifatdosh, taqlidlarning ismlik tabiatini atroflicha
yorita olmaymiz. Shuning uchun ushbu bolimda tavsiflangan soz birikmalari
tasnifi va unda otli birikmalarning orni masalasi tahliliga yakun yasab, quyidagi
xulosa bilan cheklanamiz:
1) ozbek tilida hokim a’zosi ot leksemalari bilan ifodalangan soz
birikmalari otli birikmalar deyiladi;
2) hokim a’zoning ifodalanishiga kora soz birikmalarining turlari
tasnifida otli birikmalar ismli birikmalar tarkibiga kiradi va ismli
birikmalarning bir korinishi sifatida alohida ajratiladi;
3) soz birikmasi tarkibida hokim a’zo ot leksemalari bilan ifodalanadigan
nutqiy hosilalar keng ma’noda ismli birikmalar, tor ma’noda esa otli
birikmalar sanaladi;
4) otli birikmalar aksariyat lingvistik adabiyotlarda hokim a’zosi otli
birikmalar atamasi bilan yuritiladi.
1.2. Otli birikmalar ismli birikmalarning bir turi sifatida
Otli birikmalar ismli birikmalarning alohida korinishi hisoblanishi oldingi
bolimning nazariy umumlashmasiga aylandi. Ismli birikmalarning bu turi ozbek
tilida sozlashuvchi jamiyat a’zolari nutqida reallashuvi va mazkur masala bilan
bogliq qator masalalarni tahlil qilish navbatdagi bolimda amalga oshiriladigan
vazifadir. Shuning uchun tahlilni dastlab otli birikmalarning nutq voqeligida
mavjudligini kuzatishdan boshlash ayni muddaodir. Nutqda tobe a’zosi ismlardan
va hokim a’zosi ot leksemalardan iborat soz birikmalarining rang-barang
korinishlarini kuzatish mumkin. Chunonchi, asal bola, shakar qovun, yaxshi qiz,
katta hovli, onta kitob, bir piyola choy, dostona uchrashuv, turkona talqin,
allaqanday sharpa, osha kun, shildir-shildir suv, duv-duv gap kabi nutqiy
hosilalar nutq jarayonida turli kommunikativ maqsadlarda shakllangan jumlalar
tarkibida voqelashadi.
Bu soz birikmalarida tobe a’zo mavqeyidagi ismlar va hokim a’zo
mavqeyidagi ot leksemalar qanday lugaviy birliklardan tarkib topganligi, bu
lugaviy birliklar qanday lisoniy ma’noviy hamda lisoniy morfologik
imkoniyatlarga egaligini aniqlash zaruriyati tugiladi. Zero, sozlarning bu
imkoniyatlari birikish omillarini belgilashga, birikish omillari esa birikish usulini
aniqlashga va ayni paytda, otli birikmalarning lisoniy sintaktik qurilish mohiyatini
belgilashga xizmat qiladi. Shunday ekan, birinchi navbatda, tahlil manbayi
hisoblanmish soz birikmalarida tobe va hokim a’zolar mavqeyidagi
leksemalarning lugaviy ma’noviy hamda morfologik xususiyatlarini tavsiflash
lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
