|
18. O‘zbek tilida qanday gap LSQlari mavjud?
18.SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy hodisalar kabi SB LSQlarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. SB LSQsining voqelanishi «lison-nutq» yo’nalishida bo’lib, bu yo’nalish umumiylikdan oraliq ko’rinishlar orqali xususiyliklarga - nutqiy hodisalarga qarab boradi. Masalan;
[W - W]
[Wmv - Wmv]
[Ikk -Iek]
[O qk - Oeq ]
[Karimning kitobi]
Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo’lsa [O qk - Oeq ] quyi lisoniy sintaktik qolipdir. [Karimning kitobi ] hosilasi ana shu LSQ asosidagi nutqiy SBdir.
LSQ ni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)lardan oraliq ko’rinishlar orqali umumiyliklar sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo’nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang’ich nuqta [W-W] qolipi bo’lsa, uni tiklashda (Karimning kitobi) kabi nutqiy SBlar asos bo’lib xizmat qiladi.
Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilida so’z birikmasining 18 ta umumlashmasi - LSQlari mavjud bo’lib, ularning umumiy tiklanish yoki voqelanish manzarasini quyidagicha tasvirlash mumkin(x chizma)
[Wqk-Wek]=qaratuvchi-qaralmish. Bu qolipda a‘zolar W belgisi bilan berilgan bo’lib, bu muayyan so’z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to’ldiruvchi a‘zolar sifatida turli xil mustaqil so’z turkumlari qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu LSQning quyi bo’linishlari uning tegishli so’z turkumlari tomonidan to’ldirilishi asosida bo’lib, ular quyidagilardir;
[Oq.k -O e.q]=ot qaratuvchi-ot qaralmish (kitobning varag’i)
[Oq.k - Sfe.q]=ot qaratuvchi-sifat qaralmish(daraxtning mo’rti)
[Sfq.k -Oe.q]=sifat qaratuvchi- ot qaralmish (yaxshining qilig’i)
[Sfq.k-Sfe.q]=sifat qaratuvchi-sifat qaralmish(achchiqning chuchugi)
[Ot.q.k-Se.q]=ot qaratuvchi-son qaralmish(gulning bittasi)
[Sq.k-Se.q]=son qaratuvchi-son qaralmish(mingtaning bittasi).
[Oq.k-Hne.q]= ot qaratuvchi+fe‘l qaralmish(Otabekning qaytishi).
[Hn.q.k-Oe.q]=fe‘l qaratuvchi+ot qaralmish(uyalishning o’rni).
[Hn.q.k- Hn.e.q]=fe‘l qaratuvchi+fe‘l qaratuvchi (olmoqning bermog’i).
Demak, SBlarning tarkibiy qismlari orasidagi ma‘noviy munosabatlarni tahlil qilmoq lozim bo’ladi. Birinchi SBda yuzaga chiqqan (Karim) va (kitob) leksemalari orasidagi borliqda va kishilar ongida qanday bog’lanish bo’lishi mumkin? Ma‘lum bo’ladiki, ushbu leksemalar asosida qator SBlarni tuzish mumkin bo’ladi va ularning har biri borliqdagi har xil - «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu ob‘ektiv munosabatlarning qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo’shimchalar bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma‘noviy munosabatni voqelantiradi: ega-egalik qilinuvchi narsa va muallif-uning asari. Lekin [Wk,k- We,k] = qaratuvchi-qaralmish LSQsi bu ikki xillikka nisbatan befarq. Demak, ayon bo’ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB a‘zolari orasidagi ma‘noviy munosabat [Wq,q-We,q] ning qaratuvchi-qaralmish qolipiga daxldor bo’lmay, balki uni to’ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmetlar orasida bo’ladigan munosabatlarning tajallisi bo’lib, bu munosabatlar leksemalarning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo’lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo’lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma‘noviy munosabatlar qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchalarining ma‘nolari ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud bo’lib, u SBda ham aks etgan. SBlardagi turli-tuman ma‘noviy munosabatlar bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchalari ma‘nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so’zni hokim so’zga, egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma‘nolar qolipni to’ldirayotgan leksemalarning ma‘noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur qo’shimchalar ularni namoyon qiluvchi vositalardir, xolos.
[Ik,k -F] qolipi. SBning bu LSQsi birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun [SHMJ] birikuv omiliga va ikkinchi uzvi shakllangan va shuning uchun [MSHJ] omiliga ega bo’lgan nutqiy hodisalarni namoyon qiladi.
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so’zlar to’ldirib, ular xokim uzvga tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog’lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi;
[Ik.,q_F]
[It.k_F] [Ij.k_F] [Io’,p,k_F] [Ich.k_F]
LSQning har bir ko’rinishi [I] uzvining bo’linishlari asosida yana tarmoqlanadi va u natijada quyidagi nutqiy hosilalarni beradi [Ot,k_F] [Sft,k_F] [St,k_F] [Olm-F] [Hnt,k_F]
(kitobni(yaxshini/o’nni) ayir, uni (gapirish/ o’qimoq/ so’ramoq/ boshlamoq/ni bas qil.)
[Ich,k-F] LSQsi boshqa ko’rinishlarining parchalanishlari asosidagi xususiyliklar ham shunday nutqiy hosilalarni yuzaga chiqaradi.
LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi bois uni to’ldiruvchi a‘zoda shakliy omil birinchi o’ringa ko’tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o’ringa to’shadi. Zero, birikma a‘zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so’zlar kiritish birikmaning mohiyatiga, a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatlarga ta‘sir ko’rsatmaydi. Ikkinchi uzv grammatik shakllanganligi bois ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o’ta kuchsiz bo’lganligi bois ikkinchi (F) uzvda ham bu omilning kuchsizlanishi va uchinchi planga surilishini taqozo qiladi .
[Ik.q_F] LSQsining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks etganligi bois uning mazmuniy jihati ham murakkab xarakter kasb etadi va uni harakatga tortilgan yoki bog’liq ob‘ekt (joy-xarakat) ko’rinishida berish mumkin. Bu ma‘noviy umumiylik [Ikq_F] LSQsining xususiy ko’rinishlarida alohida kelishik qo’shimchalari tomonidan ju‘ziylashtiriladi, muayyanlashtiriladi.
Masalan;
[Ik,k_F]=vositasiz ob‘ekt-harakat
[Ij,k_F]=vositali ob‘ekt/hol-xarakat
[Ich,k_F]= ajralish manbai/o’rin-harakat va hokazo.
[I-F] LSQsi. Bu LSQ SB uchinchi tip [W-W] qolipining aloxida turi bo’lib, u a‘zolarning morfologik shakllanishi va nutqda bunga muvofiq ravishda bitishuv aloqali nutqiy hosilalarni berish bilan xarakterlanadi. [I-F] qolipining nutqiy voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin;
Do'stlaringiz bilan baham: |
