1. Yer egaligining shakllanishi. Efalitlar tarixiy geografiyasi

Mavzu: Ilk o`rta asrlar geografiyasi va arablarning O’rta Osiyoga istisi davri

tarixiy geografiyasi.

Reja:

1.Yer egaligining shakllanishi.

2.Efalitlar tarixiy geografiyasi.

3.Turk xoqonligi .

4. Il k feodalizm davri ga oi d geografik bilimlar.

5. Arablarning O`rta Osiyoni ist il o qilishi va uning geografik xususiyat l ari .

6. Arablarga qarshi xalq ozodlik kurashlari .

7. Arablardan keyin tashkil topgan davlatl ar geografiyasi .

O`rta Osiyoda V asrlarga kelib yerga egalik munosabatlari shakllandi . Bk feodal ishlab

chiqarish munosabatlari , deb ham ataladi ("feod"-er, mulk). Kushon davlati inqirozga uchragach, ko`pl ab mustaqil mulklar paydo bo`l di. Buxorodagi buxorxudod, Chog'oniyondagi chog'onxudod, Toshkentdagi to`di k, Il oqdagi dehqon, Samarqanddagi ixshid, Termizdagi termizshoh, Farg'onadagi ixshid, Vardanzidagi vardanxudod mulklarining paydo bo`lishi feodal munosabatlar bilan bog'liq edi . Ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyo tarixiy geografiyasining o`zgarishi faqatgina feodal munosabatlar bilan bog'liq bo`lmay, aholi migratsiyasi bilan ham bog'liq edi. IV asr o`rtal arida O`rta Osiyo hududiga etti suv va sharqiy Turki stondan ko`chmanchi xiyoniylar ki rib keldilar.va IV asrning 2 yarmida Sirdaryodan to Amudaryogacha bo`lgan hududda o`z davlat ini barpo etdilar. V asrning 20 yillarida esa Xorazm va Amudaryo xavzasiga sharq tomondan yana bir ko`chmanchilar, kushonlarning avl odi bo`lmish toxarlar ki rib keldi . Ular So`g'd erl arini tez orada ishg'ol etishib Kidariylar (hukmdor nomidan kelib chiqqan) davlat i ga asos sol dilar. Balx shahriki dariylarning poytaxt i ga aylandi. Kidariylar o`z hududlarini janub tomonga kengayt irishga uringanligi uchun sosoniylarning asosiy dushmanlari ga aylandi . Kidariylar o`z hududlarini janub tomonga kengayt i rishga urunganligi uchun sosoniylarning asosiy dushmanlari ga aylangan. Keyinchalik Tolikon yaqinida Kidariylar va Sosoniylar o`rtasi da chegara belgilangan (456 yilgi jangdan keyin kidariylar tushkunlikka yuz tutganlar). V asr o`rtal arida o`rta Osiyoga yana bir ko`chmanchiqabila-ef tallar shimol tomondan kirib keldilar va kidariylarni janubga-Hindistonga ket i shga majbur qildilar. Vaxshunvor boshchilik qilgan Ef tal davlat i bi rin-ket in Chog'oniyon, Toxari ston va Badaxshonni zabt etadi . Eftallar Tolikon yaqinidagi chegaradan ham o`tib VI asr boshlari gacha qobul , Panj ob, qarashar, Kuchu, qoshg'ar va Xo`tanni ham zabt etib O`rta osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va SharqiyTurkistonni birlashtirgan qudratli davlat tuzadilar. Ef tallar davlat ining tabiiy geografiyasi qanchalik keng va xilma-xil bo`lsa. Shunga mos ravishda aholisi ham xilma-xil edi. Orol dan qoshg'argacha, Balxashdan to Hindistongacha bo`lgan ulkan Ef taliylar imperiyasi hududida bir necha etnosl ar istiqomat qilganlar. Etnoslarning xilma-xilligi , aholi ij t imoiy kelib chiqishining turli -tumanligi xo`jalikka ham ta`sir etmay qolmadi . Ko`chmanchilarning asosiy mashg'ul oti chorvachilik edi. Mayda va yirik shoxli hayvonlar, tuyachilik va yilqichilikka yaxshi e`tibor berilgan. Ayniqsa yiliqichilik qadimdan mashhur bo`lib kelgan, Farg'onada yaxshi rivojlangan edi . V asrlarda erga egalik qilish (yoki feodalizm)ning asosiy o`ringa chiqa boshlashi eftaliylar davlati uchun ham ahamiyat li edi . Bir tomondan tushkunlikka uchragan kushon davlat i dan qol gan meros: qul mehnat i dan foydal anish, quldorchilik davom et ib kelayotgan bo`lsa, i kkinchi tomondan mulkdor tabaqa vakili "dehqon" va ularga qaram bo`lgan ersiz, kambag'al "kadivar" munosabatlari shakllandi. Aholining muntazam ko`payib bori shi, hunarmandchilikning rivojlanishi va tashqi savdoning o`sishи bir-bi riga bog'liq ravishda ozi qovqat, umuman qishl oq xo`jaligi mahsulotlari , xom ashyoga bo`lgaн eht iyojini kuchayt irdi . Natijada qishl oq hududlari kengaydi . Dasht va tog'ol di hududlari dagi ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi aholi o`troq hayotga ko`chdi . Yer tanqisligi paydo bo`lib, yangi qo`riq va bo`z yerlarni o`zlashtirish tezl ashdi. Jamoa erlariga va yangi erlarni o`zlashtirishga jamоа oqsoqchilikollari , sarkorl ar boshchilik qilar edilar. Shu sababli xususiy er-mulklarning rivojlanishida ularning imkoniyatlari kengroq edi . Ular "qishloq hokimi" nomini olib ekspluatatsiya qiluvchi sinfgа aylandi . Yangi erlarning o`zlashti rilishi katta kuch, mehnat bilan birga aql ham talab qilar edi . O`rta Osiyo erlarini o`zlasht i rishni sun`iy sug'ori sh inshootl arisiz tasavvur ham qilib bo`lmaydi. Baland erl arga suv chiqarish uchun o`q, gupchak, charxpalak, chi g'irdan foydalanilgan. Eng yirik sun`iy sug'ori sh inshootl ari damba va kanallar yo`q edi . O`sha paytda Janubiy qozog'i ston, Toshkent vohasi (hozi rgi paytdagi) erlarining bi r qi smini sug'orish uchun Zog'ariq va Bo`zsuv, Samarqand viloyati (hozi rgi paytdagi ) janubiy erlarini sug'orish uchun Darg'om kanallarining barpo etilganligi to`g' risida ma`lumotlar bor.Ef taliylar davlati xo`j aligining eng asosiy tarmoqlaridan bi ri ichki va tashqi savdo edi . Chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi savdo bilan bog'liq edi. Davlat xo`jaligining rivojlanganligidan savdoga katta ahamiyat berilganligini his qilish qiyin emas. Keng hududni egallagan Ef taliylar davlat i Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya davlatlariga olib boruvchi savdo yo`llari ustida joylashgan edi . Ef taliylar davlati asosiy etnosl aridan biri bo`lmish so`g'diylar tashqi savdo al oqalari da juda faol ishtirok etishardilar. Ularning asosiy raqiblari hisoblanmish eronliklarda ham pul -tovar munosabat lari yaxshi rivojlangan. Shuning uchun bu bo`lsa kerak V asrda sosoniylarning tangalari ef taliylar davlati hududida keng qo`llanilgan.Keyinroq esa ef taliy hukmdorl arning sosoniylarga taqlid qilgan tangalari muomalaga kiritilgan. Bundan tashqari Buxoro, Paykand, vardona, naqshab va samarqandda mahalliy hokimlarning o`z tangalari ham muomalaga kiritilgan. Ef taliylar davlat ining katta yaxlit hududni egallagandigi , buning ustiga Buyuk ipak yo`li tarmoqlarining shu hududlardan o`tganligi ipak, turli matolar, lak-bo`yoql ar, rangli shishalar, qurol -yarog'laр, arg'umoqlar, hamda bog'dorchilik obikor dehqonchilik mahsul otlari bilan savdo qiluvchi tashqi savdoning rivojlanishiga sharoit yaratgan bo`lsa, ikkinchi tomondan tog' -kon sanoati rivojlanishiga: temi r, mis rudasi qazish va eritish, kumush, oltin, nef t' , nodir toshlar va mineral binokorlik materi allarni qazib chiqarish yuksaldi . Ij t imoiy hayotda esa ozod-mulkdorl ar,ozodkor-shahar hunarmandlari , guvakor-savdogarl ar, kashovarz-zi roatkorlar, kori korxizmatkorl ar, kadivar-qaram qo`shchilar, bantak va doya-qul va cho`rilar kabi tabaqalarning shakllanishiga olib keldi . Turk hoqonligi V asr oxiri VI asr boshlaridan boshlansada, turkiylarning tarixi.Bi churin, N. Gumilev, V. radlov kabi olimlarning fikrlariga ko`ra bir necha 100yil qadimiyroqdir. qadimda "Xunlar", "Gunlar" deb atalgan xalqlar turkiy xalqlarning ajdodlari bo`lib ular Evropa va Osiyoning katta qismlarini zabt eta olganlar, "Turk" atamasi to`g' risida turli taxminlar mavjud. Xunlarning bir urug'i o`zlarini bo`ri urug'iga mansub bilib, "Bo`z qurt"deb ataganlar. Boshqa qabilalar ularni mo`g'ulcha "turk-utu" deb atashni qulay bilganlar. Shu qabila uyushmasi son jihatdan oshib borib boshqa qabilalarni ham bo`ysundiradi va keyinroq Turk hoqonligiga asos solinadi. qabila boshlig'i nomi Ashin ham bo`ri ma`nosini berishi ayt iladi.Turkiylar to`g' risidagi afsonalarda ham bo`ri ishtiroki ko`p totemizm). Yana bir taxminga ko`ra "Turk" atamasi tog' nomidan olingan, kuchli , baquvvat, navqiron ma`nol arini beradi , deyiladi. Ular temi r qazib chiqarish bilan shug'ullanganlar. "Turk" so`zi afsonalarga ko`rа Ol toy tog'ining qadimgi nomidir. Ilk feodalizm davrida geografik bilimlar.

V asr oxiri - VI asr boshlari ga oid geografik ma`lumotl arga qadimgi xorazm va sog’dyozuvlari kiradi. Bu yozuvlar turli xil xujjatl ar (ahdnomalar, nikoh shartnomalari , ol di-sotdi xujjatlari tilxatlar) va So`g’d, Shosh, Turk va Farg’ona xukmdorl ari o`rtasidagi yozishmalar hamda xo`jalik xujjatlaridir. Ul ar Mug’ qal`asidan, Afrosib, Qirg’iziston vasharqiy Turkistondan topilgan. Mug’ qal`asi dagi yozuvlar 1932 yili Tojikiston Respublikasi Zahmatobod tumani Xayrobod qi shlog’idan topilgan. Xujjatlar jami 80 ta bo`lib 74 tasi Qadimgi so`g’d, 1 tasi arab, 3 tasi xi toy va 1 tasi turk tilidadir. Xujjatlar sovet olimlari tomonidan o`rganilib 1934 yili Leningradda "Sogdiyskiysbornik" nomi balan bi rinchi marta e`l on qilingan. Shunday yozuvlardan yana biri Samarqandda Af rosyob xarobasida topilgan bo`lsa Xi toyning Dun'xuyan va Turfon vil oyatlarida, Qozog’i stoln va Qi rg’iziston qoya tosh yozuvlari topilgan. Topilgan xujjatlarning barchasi , ayniqsa, xo`jalik xujjatlari tarixiy geografiya fani uchun beqiyosdir. Il k feodalizm davriga oid tarixiy geografik ma`lumotlarga qadimgi turk manbalari ham ki radi . A) Enisiy bi t iklari XVII asr oxi ri , XVIII asr boshlarida yashagan rus xari tagraf olimi S.Ch.Remezov tomonidan topil gan. Ma`lumotl ar 1884 yil "Sibiriskiy vestnik" jurnalida e`l on qilingan. B) Mo`g’iliston bi t i klari 1. To`nyuquq bi t igi Ulan-Batardan 66 km janubi -sharqda Bian Tsoktoda topilgan Ilterish xoqoning maslahatchisisarkarda To`nyuquqqa baqishlanib 712-716 yillarda yozilgan 2. Qul tegin bi t igi Bilga xoqonning (716-734 iyl) ukasi Qul tegin sharafiga bi t ilgan. Mo`g’ilistonning Koshо Tsaydan vodiysida Ko`kshun Urxun daryosi bo`yida rus axreolog va etnografi N.M. Yadrintsev tomoni dan topilgan.