1. Xotira haqida umumiy tushuncha

2. Xotiraning fiziologik asoslari
1. Asab tizimida izlarning saqlanishi qo’zqatuvchi ta'siri ostida shosil qilingan izlarning uzoq muddat saqlanish shodisasining shayvonot olamini taraqqiyoti jarayonida namoyon bo’lish xususiyati tadqiqotchilar tomonidan tekshirilgan va muayyan darajada ma'lumotlar to’plash imkoniyatiga ega bo’lganlar.
Tajribada aniqlanishicha, poliplarning (meduzaga o’xshash jonivorlar) asab tizimiga bir marotaba elektr toki bilan ta'sir qilish orqali qo’zqatishni vujudga keltirish bir necha soat davomida saqlanib qoluvchi ritmik elektr impulslarini shosil qiladi. Hayvonot olami yrik namoyondalarining markaziy asab tizimini tadqiqot qilish davomida xuddi shunga o’xshash shodisa qqilingan. Masalan, bir marotaba birdaniga elektr lampochkasini yoqish bilan qo’zqatish shosil qilish uy quyoning yuqori ikki do’ngligida uzoq muddat qayd qilish mumkin bo’lgan ritmik elektr razryadlarini shosil qiladi.
Tadqiqotchilarning ko’rsatishicha, ko’p vaqt bir xil signalni takrorlab turish natijasida insonning unga moslashishi, ya'ni orientir refleksning so’nishiga befarqlikka olib boradi (E. N. Boyko, Ye. N. Sokolov va boshqalar). Rushshunos Ye. N. Sokolovning fikricha, bunday odatlanish, ko’nikish shodisasini aloshida olingan neyronning ko’p marotaba ta'sir etgan qo’zqatuvchiga berayotgan javobini tekshirish davomida kuzatish mumkin. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, kuzatuvchining xarakteri yoki intensivligini biroz o’zgartirish jarayoni orientir refleksini qayta vujudga keltiradi.
E. N. Sokolov olib borgan tekshirishlari shuni ko’rsatdiki, ilgari surgan orientir refleksining qayta tiklanishi faqatgina qo’zqatuvchining xarakterini o’zgartirilgan zashoti emas, bilki ma'lum vaqt o’tgandan so’ng sham ko’zatish mumkin. Agar teshiruvchilarda aloshida bir qo’zqatuvchiga nisbatan moslashish paydo qildirilgan, salgina qo’zqatuvchining jadalligini, ta'sir etish vaqti yoki xarakteri o’zgartirilsa, u sholda orientir refleksining vegetativ yoki elektrofiziologik simtomlari qayta tiklanadi. Bu orientir refleksining qayta tiklanishi uning so’ngganidan uzoq muddat o’tgandan keyin sham kuzatiladi.
Nerv tizimsi ilgarigi kuzatuvchilarning izlarini aniq saqlay olish qobiliyatiga ega. buning to’laroq dalillash maqsadida misollarga murojaat qilamiz.
Ma'lumki, agar bir xil xususiyatga ega bo’lgan signal qanchalik ko’p uchrasa, sinaluvchi unga shunchalik tez moslashadi, xuddi shu tariqa tezkorlikda (reaksiyaning latent vaqti juda qisqa bo’lishiga qaramay) javob qaytaradi.
Turli metodikalar bilan atroflicha tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, bu qonun eng oddiy sharoitlarda sham saqlanib qolar ekan.
Keyingi davrdagi tekshirishlarning ko’rsatishicha, insonning nerv tizimsi aloshida signal izlarini o’ta aniqlik bilan uzoq muddat saqlash imkoniyatiga egadir, bunga Ye. N. Sokolov tajribalari yaqqol misol bo’la oladi.
Sinaluvchilarga bir marotaba ma'lum bir balandligi 500 gs va jadalligi 20 db bo’lgan eshitish signali berilgan, unga javob tariqasida qo’lning qisishi kerak bo’lgan. Ular faqat shu signalga javob berib, boshqa signalga qo’l xarakatlari qilmasliklari zarur edi. Tajribaning navbatdagi bosqichida sinaluvchilarga shu balandlikdagi, lekin intensivligi 5 db dan 30 db gacha bo’lgan turli tovushlar berilgan. Bunda bir davrning o’zida elektroensefalogramma, elektromiogramma, terigalvanik reaksiyalar qayd qilib borilgan.
Ushbu tajriba oradan ikki, turt va yigirma besh kun o’tgandan so’ng qaytatdan takrorlangan, lekin bir marotaba berilgan etalon qayta takror namoyon bo’lmagan.
Tajriba natijalarining ko’rsatishiga qaraganda, bir marotaba ko’rsatilgan etalon sinaluvchilarda uzoq vaqt davomida saqlanib qolgan va undan so’ng sham ular etalonga mos signallarga aniq elektrofiziologik va sharakat reaksiyalarini bildirganlar.
Keltirilgan tajriba natijalari shuni ko’rsatdiki, inson miyasi bir marta berilgan qo’zqatuvchining izini o’zoq vaqt aniq saqlashi mumkindir. Shunisi ajablanarliki, izlarning aniqligi vaqt o’tishi bilan yo’qolmaydi, balki u borgan sari kuchayib boradi.
2. Izlarning "konsolidasiyalanish" jarayoni. Yuqorida biz inson miyasiga ta'sir qilgan qo’zqovchilarning izi esda olib qolinishini ko’rib o’tgan edik. Navbatdagi vazifa izlarning mustaxkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar tezda mustashkamlanadimi yoki ma'lum vaqt talab qiladimi, degan muammolar tuqilishi tabiiy sholdir.
Bu savollarni o’rganish ko’pgina tadqiqotchilarning predmeti bo’lib xizmat qilgan. Ko’pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, insonning bosh miyasi jaroshatlanganda, jaroshatgacha bo’lgan qisqa vaqt ichida va jaroshatdan keyin ma'lum vaqt oraliqida ta'sir qilgan qo’zqovchilarning izi saqlanmaydi. Bosh suyagi oqir jaroshatlanib, odam xushidan ketganda, shikastlangangacha qanday xodisa ro’y berganligini va undan so’ng ro’y bergan shodisani sira eslay olmaydi. Bu shol enteregrad, retrograd va anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu sholat shuni ko’rsatadiki, nerv tizimsiga ro’y bergan kuchli shok (rushiy oqir favqulotdagi xastalanish (miya ma'lum muddatga unga yetib kelgan qo’zqatuvchilaning izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib qo’yadi.
Anterograd, retrograd va anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo’lib qolgan vaqt oraliqini o’lchash imkonini berdi.
Masalan, 78-km da shalokatga (avriyaga) uchragan motisiklchi 64-km dan boshlab ko’rgan barcha narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi sababli shalokatdan 10-15 minut oldin ro’y bergan taassurotlarning izlarini mustashkam saqlab qola olmagan. Demak izlarning xotirada mustashkamlanishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, "konsalidasiya"lanish uchun 10-15 minut kifoya qilarekan, xolos.
Shunga o’xshash omillar asosida maxsus tajribalar o’tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun'iy kuchsiz shok beriladit va qanday muddat oraliqi xotiradan tushib qolishi kuzatiladi.
Psixolog Fedor Dmitrievich Gorbovning tajribalari bunga yaqqol misol bo’la oladi: unda sinaluvchilar belgilar (4, 1, -8, 5) o’tib turadi. Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo’shib yoki undan ayirib, arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi.
Albatta, misollarni yechish davomida sinaluvchi xotirasida ilgarigi natijalarni saqlash kerak edi. Favqulotda "birdaniga" sinaluvchiga keskin yoruqlik chaqnashi ko’rinishida "shok" beriladi.
Tajribalarning ko’rsatishicha, bunday shollarda tekshiriluvchilar shozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib qo’yib, shisobni oxirgisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar. Tajribalr shuni ko’rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo’lgan izlarni o’chirar va izlarning "konsalidasiya"lanishi uchun zarur bo’lgan sharoitga to’sqinlik qilar ekan.
Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning mustashkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o’tkazila boshlandi.
Ko’pgina mualliflar amerikaliklar (tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshirilgan. Shayvonlar ko’nikma shosidl qilinayotganidan biroz vaqt o’tgan, shayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko’nikma shosil qilinganidan 10-15 minutdan keyin berilsa, u sholda mazkur ko’nikma yo’qoladi: 10-15 minutdan keyin berilsa, u xolda mazkur ko’nikma yo’qoladi: agar ko’nikma shosil qilnganidan keyin 45-60 minut ichida berilsa, ko’nikma saqlanadi. Shu sababdan izlarning mustashkamlanishi vaqti uchun 10-15 minut ajratilishi kifoya qiladi. Jashon psixologlari olib borgan keyingi tajribalar shuni ko’rsatdiki, shokdan so’ng shosil qilinadigan ko’nikmaga sham shok sal'biy ta'sir ko’rsatishi mumkin. De'mak, shok izlarining "konsalidasiya"lanishigacha ta'sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday xolatga olib qo’yar ekanki, bunda ko’nikma shosil bo’lishi reallikdan uzoqlashadi.
Shozirgi davirda shu narsa ma'lum bo’ladiki, yuqoridagi samara (effekt) faqat elektor toki yordamidagina emas, balki farmakologik elementlar ta'siri ostida qam kuzatilar ekan. Masalan, barbituralar bosh miya po’stloqini tormozlanish sholatiga olib keladi; metrazol po’stloqdak kuchli qo’zqalishni yuzaga keltiradi. To’plangan ma'lumotlarga qaraganda, odamda ko’nikma shosil qilinib, bir minut o’tgandan so’ng barbituratlarni qabul qilish ko’nikma izining yo’qolishiga olib kelar ekan; aynan shu dozadari barbituratli ko’nikma shosil qilingandan so’ng 30 minut o’tgach qabul qilinsa, ko’nikmaning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shunga o’xshash natijalar metrazol bilan o’tkazilgan tajribalarda sham kuzatilgan; ko’nikma shosil qilingandan so’ng 10 sekund o’tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning qo’pol ravishda buzilishiga olib keladi, 10 minut keyin qabul qilinsa, u sholda izlarning kuchsiz saqlanishi namoyon bo’ladi, 20 minut o’tganda esa ko’nikma butunlay saqlangan.
Biroq miyaning qo’zqalishiga ta'sir qiluvchi turli moddalar izlarning saqlanishiga turlicha "chuqurlikdagi" ta'sir qiladilar. Ba'zilari 3-4 kun oldin shosil qilingan ko’nikmalarni yo’qotsa, boshqalri izlarning shosil bo’lishigina ta'sir qiladi.
Ma'lum bo’lishicha, izlarning "zonsolidansiya" lanishini tezlashtiruvchi moddalar sham ma'lumdir. Bunday preparatlarning biri-otrixnindir. Bundan in'eksiya qilinsa, konsolidasiyani tezlashtirish bilan birga, unga salbiy ta'sir ko’rsatuvchi moddalarga nisbatan "yashovchanroq" qilib qo’yadi.
Inson tomonidan muayyan izlarni o’zlashtirish degan gap izlarning mustashkamlanganligi emas shali, chunki ularning mustashkamlanishi uchun ma'lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko’pgina omillarga boqliq bo’lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularni imkonini kiritish mumkin.