1-variant Sun’iy intellekt va uning rivojlanish bosqichlari. Sun’iy intellekt nima, uni ta`riflang? Androidlar va elektromexanik robotlar (intellektual robotlar) yaratilish bosqichlarida Ekspert sistemaning funktsional blok-sxemasi 1

2. Androidlar va elektromexanik robotlar (intellektual 
robotlar) yaratilish bosqichlarida 
Android deb sun’iy (mexanik) odamchalarga aytiladi. «Android» so’zi lotincha «andros» 
so’zidan kelib chikkan bulab, erkak, er ma’nolarini beradi. Inson yoki boshka tirik 
mavjudotlarning tashki kurinishi va funktsional imkoniyatlari buyicha mexanik 
mavjudotlarni loyixalash va tayyorlash XVIII asrda boshlangan. Bu davr mexani-
kaning «oltin asr»i bulgan. CHunki usha davrda xar xil kichkina (miniatyura) va 

---

moxirona yasalgan (murak-kab) asboblar, musika kutichalari, mexanik 
odamchalar va ajoyib «tirik» mavjudotlar ixtiro kilingan. Bu maxsulotlarning 
ijodkorlari odatda soatsoz bulganlar. Ular bu vaktga kelib uz mutaxassisliklari 
buyicha hamma nozik tomonlarni uzlashtirib, uzlarining bor bi-limlarini androidlar 
tayyorlash (yaratish)ga barishla-ganlar.
 
XVIII—XIX asrlarga oid yigirmaga yakin androidlar ma’lum. Eng mashxurlari 
frantso’z mexanigi Jak de Vokanson va SHveytsariya ustalari — ota-bola P er va 
Anri Drolar tomonidan yaratilgan androidlardir. P er Droning «nusxa kuchiruvchi» va 
Jak de Vokansonning «naychi» ijodlari juda yuksak maxorat bilan ishlangan. 
Jak de Vokansonning «naychi» si tashki kurinishidan oddiy odam singari 
kurinishda bulib, nay (fleyta) ni oxista lablariga olib kelgan xolda instrumentning xar 
xil teshiklarini barmoklari bilan tanlab bosib uz repertuaridagi un ikki oxangdan 
birini chalar edi. 
Per Droning «nusxa kuchiruvchi»si tashki tomondan stolni oldida utiruvchi olti yoshli 
kizchaga uxshar edi. U «ROZ pero»sini siyoxdonga tirishkok xolda botirar va chiroyli kilib 
xarflar, so’zlar yozardi va xatto itni rasmini ham chizar edi. Bunda u boshini bir tekis 
sarak-sarak kilar va kul xarakatiga moe ravishda kuz kovo-RINI tushirar edi. Usha 
asrning tomoshabinlari inson kuli bilan yaratilgan bu «tirik mavjudot»ni kurib lol 
kolganlar. 
1774 yili Parijdagi kkrgazmada P er va Anri Dro-larning uch androidi: «nusxa 
kuchiruvchi», «raem chizuvchi» va «musikashunos»i namoyish kilinadi. Keyinrok Anri 
Dro Ispaniyaga ketadi, u erda unga zafar bilan birga xavf ham bor edi. Ota-bola Drolarning 
«afsunkor tajribalari»dan ispan sud-politsiyasi kupdan beri noro-zi bulib yurgan edi. Uni 
ushlaydilar va kamaydilar. Anri Droning androidi xozirgi vaktda Frantsiyaning
Nevshatel shaxridagi nafis san’at muzeyida saklan-
mokda. X1X_^srning boshiga kelib androidlar urnini yukori texnik imkoniyatlarga 
ega bulgan elektromexanik robot-lar egalladi. «Robot» termini birinchi bulib chex 
yozuvchisi Karel CHapekning 1920 yilda yozgan R.U.R. («Rassum universal 
robotlari») p esasida kullangan. Bu so’z «robot» degan chex so’zidan olingan bulib, 
odamzodga uxshab xarakat kiluvchi mashinani anglatadi. P esaning kaxramonlai tashki 
kurinishi buyicha odamga uxshagan mexanik odamlar bulib, fizik va intellektual 
tomondan odamdan ustun edi. K. CHapek ularni «robotlar» deb atadi. Bu so’z «android» 
atamasini sikib chikarib («android» so’zi fakat utgan zamon mexanik kugirchoklarini 
atalishida sakla-nib kolgan), dunyoning hamma tillariga singib ketdi. 
Dunyoda birinchi robot 1927 yilda yaratilgan. Bu amerikalik muxandis Dj. Vensli 
tomonidan loyix,a-lashtirilgan va Butun dunyo kurgazmasida namoyish ki-lingan 
«Televoks» roboti edi. «Televoks» robot kullari bilan xarakat kila olar, oyokka tura olar va 
magnitofon yordamida bir nechta iboralarni ayta olar edi. Bular-ning hammasini 
androidlar xarakatidan farkli ularok, kat’iy (uzgarmas) programma buyicha emas, 
balki uzining konstruktori kursatmasi buyicha bajarar edi. Robotga topshiriklar xushtak 
yordamida kiritilgan. «Televoks» ommaviy tarzda namoyish kilinganidan sung «ishga» 
solib yuborildi, ya’ni uni N yu-Yorkdagi osmon upar uylardan birining vodoprovod 
shoxobchasiga navbatchi vazifasiga «tayinlashdi». Uning zimmasiga sistemadagi 
.suvning satxi va nasoslar ishini kuzatib turish yuklandi. 

---

SHundan sung kizikarli texnik echimlarga ega bulgan elektromexanik robotlarning 
bir butun avlodi paydo buldi. Lekin biz bu robotlar tugrisida gapirmaymiz, 
chunki maksadimiz «sun’iy intellekt»ning fan bulib oyokka turish yulini karab 
chikishdan iborat. 
Keyinchalik mikroprotsessor texnologiyaning rivojla-nishi 
natijasida 
elektromexanik robotlar urnini elektron robotlar egalladi. SHunday robotlardan ikki-tasi 
xususida so’z yuritamiz. Birinchi robot «Universal» Osaka shaxrida (YAponiya) Butun 
dunyo kurgaz-masida namoyish kilindi. Robot radio orkali berila-digan 27 topshirikni 
bajarardi: u yuradi, boshi va kullari xarakat kiladi, musikani «tushunadi» va uning 
oxangiga uynaydi va xokazo. Ikkinchi robot «Demonstrator» («Namoyish kiluvchi») 
Ukraina Fanlar akademiyasi institutlaridan birida bor. Bu robotning ichiga sun’iy olmos 
ishlab chikaruvchi laboratoriya kurilmasi joylashtirilgan. Robot oddiy grafitdan sun’iy 
olmos ishlab chikarish texnologiyasini ommabop kilib tushun-tirib bera olgan. Ma’ruza 
paytida robotning ogziga grafit parchalari solingan, robot esa jagi bilan uni ezgan va kup 
utmay uning uzi maxsus teshigidan tayyor bulgan olmos kristallni olib bergan. Bu 
namoyish katta samara bergan. 
YUkorida aytilGan fikrlarni umumlashtirib, shuni tasdiklashimiz mumkinki, 
android va birinchi robotlar insonning xarakat va ta’sir kilish soxasidagi imko-
niyatlarini 
modellashtirishda birinchi urinish bulgan. Ular xozirgi zam
on robotlarining asoschisi bula olmadi. Bunga eng oddiy intellektning yukligi 
sababdir. Bu nimada ifodalangan? Bu, birinchidan, tashki muxit bilan android 
(robot)lar xarakati urtasida teskari alokaning yukligi hamda bu tashki uzgaruvchan 
muxitga moslanish kobiliyatining yukligi bilan ifodalanadi. Bular maxorat bilan 
yasalgan uyinchoklar edi, ularning x,arakati kat’iy programmalashtirilgan edi. 
Masalan, «Nusxa kuchiruvchi» android hamma vakt oldindan belgi-langan jumlalar 
tuplamidan birini yozardi. Agar uning siyoxdonida siyox bulmasa x,am u 
siyox,donga perosini tikishni va kogozga pero bilan (perosida siyox, bulmasa ham) 
yozishni davom ettirar edi. «Naychi» android esa, agar uning nayi urniga xuddi 
nayga uxshash ulchamda dumalok yogoch kuyilsa ham uzining oxangini uynay 
berardi. Birinchi robotlar androidlar-dan deyarli farklanmasdi. Ular uzlariga xos 
xarakat-larni (tashki muxit ta’sirida buladigan xarakatlarni emas, balki topshirik 
signallari yordamidagi xar xil ketma-ketlikdagi 
xarakatlarni) 
bajarardilar. 
SHunday bulsa ham, android va elektromexanik robotlarni yaratishga ketgan 
urinishlar zoe ketmadi. Bunday uyin-choklarni yaratuvchilar antropomorf (odamga 
xos) xarakatlarga mexanik uxshatish imkoniyati turrisidagi masalani ijobiy xal 
kilganlar. Bu ishlarning nati-jalari biomexanika (odam xarakati nazariyasi) rivoj-
lanishida katta rol uynagan, ya’ni insonlar uchun protezlar yaratshpga imkon bergan. 
Androidlar kuli inson tomonidan yaratilgan birinchi manipulyatorlar sanalgan. 
Xozirgi paytdagi manipulyatorlar kanchalik mukammal bulmasin, ular bilan 
mexaniklarning «oltin asri» — ning ajoyib ijodkorlari tomonidan yaratilgan 
manipulyatorlar orasida genetik uxshashlikni oson kurish mumkin. 
SHuni aloxida kayd kilish kerakki, robot-android-larning ijodkorlari xozirgi 
zamon robotlari paydo bulishi uchun imkon yaratganlar. 
Robotlar. 
Xozirgi zamon robotlari rivojlanishning uch boski-chini bosib utdi. Ularning 

---

birinchi avlodi program-mali robotlar, ikkinchi avlodi — «xis kiluvchi» robot -lar 
yoki moslangan (adaptiv) robotlar, uchinchi avlodi esa intellektual robotlar deb 
ataladi. 
Programmali robotlarning xarakterli belgisi — bu uning oldindan berilgan anik 
xarakatlarni bir xil tarzda takrorlay olishi. Bunday robotlar manipulyatorlar deb ham 
ataladi. Birinchi avlod robotlari turli xil sanoattarmoklarida kullanadi. Xususan, 
payvandchi-robot AK,SHdagi Ford avtomobil zavodila va «Djeneral motore» 
firmasida, YAponiya, AKD1, Frantsiya, SSSR (Tol yatti shaxri)dagi avtomobil 
zavodlarining kon-veyerlarida ishlayapti. Moskvada shunday kompleks ishlayaptiki, 
unda robotlar metall kirkadigan stanok-larga massasi 160 tonnagacha bulgan tayyor 
xom ashyolarni etkazib beradi. Robotlar Rigada tele-radio appara-turani, Saratovda 
— xolodil niklarni, Leningradda — asboblar (pribor)larni, Toshkentda — kishlok, xujalik 
texnikasini tayyorlashda yordam berayapti. Sanoat robot-larining kuchini odamzod 
kuchidan yuz martalab kup kilib yaratish mumkin. Bunday robotlar uchun zaxarli 
burlanish, radiatsiya, yukori bosim xavfli emas. Ular na issikdan, na sovukdan «kurkadilar». 
Robot charchashni bilmaydi va uz vazifasini anik bajaradi, u kecha-kunduz davomida 
ishlay olishga kodir. Robotlarni ishlab chikarishga joriy kilish kushimcha xarajatlar 
talab kilsa ham, u uz-uzini tula oklaydi. Sanoat roboti bir-ikki odamni almashtirib, uch 
smenada ishlay oladi va ishning sifatini uzgarmasligiga kafolat beradi. Sanoat robotlari 
sha’niga k.anchadan-k,ancha yomon gaplar aytildi, ularni «kur», «kar» va «kallasi 
ishlamaydi» ham deyildi. Bu gaplar xak,, chunki ular fakat uzgarmas muxitda ishlashga 
kodirdir. Misol: agar kon-veyrda detal tamom bulsa ham u (robot) bari bir ishlay beradi. 
Agar uning yulida begona ob’ekt bulsa, shunday xolatda u bu ob’ektga urilishi tabiiy 
xol. SHuning uchun tadbiriy choralar kurib kuyish lozim. 
Buning uchun robot ishlayotgan stanok yiguvchi, fiksator va orientir (yunalishni 
aniklovchi) detallari bilan kushimcha ta’minlanadi. 
Birinchi avlod robotlaridan farkli ularok ikkinchi avlod robotlari x,is kilish texnik 
a’zolar bilan (bularning ichida odamzodnikiga uxshashlari ham bor, ya’ni sezish, 
eshitish, kurish) jixozlangan. Buning uchun robot anik tuplamli (naborli) kabul kiluvchi 
va uzatuvchi kurilmalar bilan ta’minlanadi, shu kuril-malardan olingan axborotlar robotlar 
uchun uz xarakatini turrilashga imkon beradi. Bu axborotlar shuningdek robotlarning 
tashki olamni (ayrim xollarda odamlarga nisbatan juda tularok) «idrok etishini» 
ta’minlaydi. 
Ikkinchi avlod robotlari «x,is kiluvchi» robotlar yoki moslangan robotlar deyiladi. 
Bunday robotlarning echadigan asosiy masalasi — tashki muxitdan kelayotgan 
axborotlar x,ajmini tezda kayta ishlash hamda izoxlab berishdir. Ma’lumki, 
odamning x,is kilish a’zolari — bu miyaning kushimcha kismi xisoblanadi. Ular 
yordamida na fakat x.ar xil axborotlar yiriladi, balki kayta ishlanadi, fil trlanadi va 
shundan sung miya kobigi bulimlariga uzatiladi. Xulosa kilib aytganda, «xis kilish» 
kobiliyatiga ega bulgan robot (tashki dunyoni sezadigan a’zolari bilan birga) intellekt 
(akl)ning ayrim elementlarini olishi anik. 
Bu avlod robotlarining birinchi vakillaridan biri uziyurar «Lunoxod— 1» apparatidir. 
Bu apparat avtomatik planetalararo «Luna — 17» stantsiyasi orkali Oyga olib berildi. 
«Luna — 17» stantsiyasi Erdan 1970 yil 10 noyabrda uchirilib, 1970 yil 17 noyabrda 

---

Oyning «YOmrirlar dengizi» rayoniga (koordinatlari: 350 garbiy uzoklik va 38° 17' 
shimoliy kenglik) kundi. 
«Lunoxod—1» ning uzi ilmiy asboblar bilan jixozlangan xarakat kiluvchi laboratoriya 
edi. Kurish organi sifatida ikkita televizion kamera xizmat kilgan. Bu kameralar 
yurayotgan robotning oldidagi kurinadigan oyning satxi uchastkasi (bir bulagi) tasvirini 
tinimsiz erga berib turgan. U 10,5 oyda 10540 metr masofani bosib utgan va Erga juda 
kup oy ponoramasini x,amda boshka ilmiy axborotlarni bergan. «Lunoxod — 1»dagi 
Frantsiyada yaratilgan yorurlik kaytaruvchi asbob lazer nuri yordamida Er — Oy orali-
RINI metrning mayda ulushlari anikligida ulchay olishga imkon berdi. «Lunoxod — 
1»ning ketidan boshka lunoxod -robotlarimiz uchirildi. 1975 yilda Marsga amerika 
kosmik roboti «Viking» kundirildi. Taxmin kilish 
mumkinki, uzok planetalarga ham 'birinchi bulib robot -lar (turgan ran 
takomillashganlari) kadam kuyadi. 
Sovet «Lunoxod— 1» i va Amerikaning «Viking» i Erdan boshkarilgan. Bu 
robotlardan yuz ming va million-lab kilometr narida operatorlar bulgan, ularning 
signallari orkali robotlar xarakat kilganlar. 
Er — Oy va Er — Mars oraliklari uzok bulgani sababli boshkarish signallari 
birmuncha ushlanib kolar, bunga moe ravishda erdagi operatorlarning reaktsiyasi 
ham shuncha vaktga kech kolar edi. Ular televizor ekranida robotlarning joy 
uzgartirishi (x,arakati)ni xuddi oldin bulgan vokea kabi kurar edi. SHuning uchun 
ularning ishi juda ogir edi. 
Ikkinchi avlod robotlari asosan inson x.ayotiga xavfli bulgan ishlarni bajarish uchun 
kullaniladi. Masalan, atom reaktorlari atrofida, kosmik bushlikda, okean 
chukurliklarida va shunga uxshash joylarda. 
Bu robotlar texnik sezish a’zolari bilan ta’min-langan bulishiga karamay, ularni 
intellektual («akl-li») robotlar katoriga kushib bulmaydi. Robot «sezish a’zolari» 
yordamida olingan axborotlarni odamga uza-tadi, odam esa olingan axborotlar 
asosida robotning keyingi xarakatlarini boshkaradi. Masalan, erdan turib operatorlar 
«Lunoxod— 1» va «Viking» larning x,ara-katini boshkarishgan. 
Robot intellektual bulishi uchun u murakkab va doimiy uzgarib turuvchi olamda uz 
x,olati va yunalishini doimiy ravishda aniklab turishi kerak. Arastu yaratgan 
mantik nazariyasi ikkinchi avlod robotlari xulki (yurish-tu-rishi)ga etarlicha javob 
bera olmaydi. Bu erda x^akikiy x^ayotning murakkab konuniyatlarini (vakt 
konuniyatlari, 
makon konuniyatlari, xolat konuniyatlari, sabab va oki
bat konuniyatlarini) uzida aks ettiradigan maxsus mantik nazariyasi kerak. Fakat 
shu nazariya tufayli robotga «ong» kiritish va boshkarish mumkin. 
Uchinchi avlod robotlari («intellektual» robotlardeb ataladi), birinchi va ikkinchi avlod 
robotlaridan farkli ularok, ular «anglash» va «uzini anglash» ga shunday ega bulishi 
kerakki, murakkab, chigal tuzilgan tashki dunyoda ularning xulki maksadga yunalgan 
xarakterda bulmori lozim. Robotning «anglash»i deganda uning modellashtira 
olish kobiliyati tushuniladi, ya’ni u dunyoni uzining xotirasida aks ettirishi, tashki 
muxit konuniyatlarini taxlil kilishi va xokazo. Robotning «uzini anglash»i 
deganda, uning uzini-uzi muxit modelida aks ettirish kobiliyati hamda uzining 
(xususiy) tuzilishiga va ishlashiga muxit ta’siri konuniyatlarini taxlil kilishi 

---

tushuniladi. 
Uchinchi avlod robotlari kuyidagi sistemalar, ya’ni idrok kilish (kabul kilish), 
bilimlarni berish (ya’ni ularning ifodasi shaklini), xarakatini rejalashtirish va amalga 
oshirish sistemalari bilan jixozlanishi kerak. Robotning markaziy zvenosi bulib 
bilimlar taklif kilish sistemasi xisoblanadi. Bu sistema masala-larni echishda 
bilimlarni tuplash, sozlash va ishlatishni amalga oshiradi. Bilimlarni tasvirlash robot 
kaysi sinf masalalarini echishiga karab tanlanadi. 
Robot tashki muxit bilan alokani uzining kabul kilish sistemasi orkali amalga 
oshiradi. Bu sistemaning pirovard maksadi — robotni. urab olgan muxitning xolati 
modelini tuzishdir. 
Xarakatni rejalashtirish va amalga oshirish sistema-sining asosiy maksadi — 
kuyilgan maksadga erishish uchun tashki muxitga ta’sir kiluvchi programmalarni 
tuzish va ishlatishdir. Robot xarakatini rejalashtirish, bu kuyilgan masalani echish 
jarayoni kabidir. Reja yoki masalani echish — bu xarakatlarning ketma-ketligi bulib, 
robotning xozirgi xolatini (uzaro boglangan muxit bilan) istalgan xolatga utkazishdan 
iborat. 
Xozirgi vaktda intellektual robotlar yaratilish boskichida. YAratilishning yukori boskichi 
yuksak rivoj-langan sanoat tarmoklariga ega bulgan mamlakatlarda (AK.SH, Rarbiy 
Evropa, YAponiya hamda SSSRda) kuzatilmokda. Bu yuksak rivojlangan sanoat 
tarmok-larida «ilmiy maxsulot» katta salmokka ega. SSSR Fan-lar akademiyasining 
xisoblash markazida uta xarakatchan (chakkon) robot yaratish ustida ish olib 
borilmokda. Bu robot xarita yordamida anik joylarda «trassa utkazish» kobiliyatiga ega. 
Robotning rejalashtirish sistemasi bir necha boskichlarga ega. Birinchi boskich 
xaritada marshrutni belgilaydi, keyin bu marshrut ikkinchi boskichda (xarakat 
vaktida, ya’ni kurish sistema-sidan axborot kelayotgan paytda) oydinlashtiriladi. Va 
sunggi uchinchi boskichda tusiklarni aylanib utish buyicha anik echimlar kabul kilinadi. 
Vir necha shunday robotlar yordamida katta masofada marshrut utkazish mumkin. 
Robotning yurishi jarayonida begona tusiklarni utish tajribasi ortib boradi va bu tajribani 
u radio orkali uzining «hamkasblariga» uzatadi. 
Xar xil kullanishga muljallangan intellektual («aklli») robotlarni yaratish borasida 
bizning mamlaka-timizda, jumladan Ukraina, Belorussiya va Uzbekiston Fanlar 
akademiyalarida va boshka korxonalarda tadki-kotlar olib borilmokda. 
Intellektual robotlar yaratish ROYASINI amalda kullash uchun umuman sun’iy intellekt 
rivojlanishi bilan boglik bulgan ancha murakkab nazariy muammolarni echish kerak. 

---