1. Umumiy tushunchalar. O‘z-o‘zini tashkillovchi va o‘rgatuvchi tazimlar. Sun’iy neyron tarmoqlari

va o‘rgatuvchi tazimlar
Sun’iy neyron tarmoqlari deganda, bir turdagi ko’p sonli elementlardan (neyronlar) tashkil topgan xisoblash tuzilmalari ko’zda tutiladi. Ularning har biri nisbatan sodda funksiyalarni bajaradi, bajarilishdagi barcha murakkablik va egiluvchanlik asosan neyronlar orasidagi aloqa bilan aniqlanadi. Bunday yondoshishni ayrim xollarda konneksionizm (ingliz. connection – aloqa) deb nomlanadi. Taxmin qilinadiki, aloqa tizimlarining keng imkoniyatlari elementlarning yetishmovchiliklarini tanlashdagi imkoniyatlarini, kichik ishonchligi va tarmoqning qismini vayron bo’lishligini kompensatsiyalaydi. Sun’iy neyron tarmoqlarida o’tayotgan jarayonlar, ba’zida tirik organizmlarning asab tizimlarida o’tayotgan jarayonlar bilan bir xil tasavvur uyg’otadi va shu sababdan ushbu ibora sodir bo’lgan.
Birinchi neyron tarmoqlari (НС) shakllarni aniqlash va tarsniflash masalalarini yechish uchun mo’ljallangan. НС larni keyingi rivojlanishi neyrotarmoqli yondoshishni keng doirada qo’llash imkoniyatini berdi, xususan, u boshqarish masalalarini yechishda qo’llanila boshladi. Bu yerda, to’g’ri tarqaluvchi ko’p qatlamli НС (ko’p qatlamli perseptronlar) keng tarqaldi. Bunda elementar o’zgartiruvchi sun’iy neyron xisoblanadi, 30.4-rasmda keltirilgan. Ushbu neyronning matematik ta’rifi quyidagi ko’ri-nishga ega:
(30.1)
bunda, λ_i – og’irlik koeffitsiyenti; p – neyronga kirishlar soni; b – siljish doimiyligi;

30.4-rasm
F(s) – neyronning uzatish funksiyasi, ba’zida aktivlashtirish funksiyasi deb ham ataladi, odatda, shu funksiya sifatida sigmoidal funksiya ishlatiladi va u quyidagi ko’rinishga ega:
. (30.2)
(30.2) dan kelib chiqishi bo’yicha neyronning chiqishidagi o’zgaruvchi 0 dan 1 gacha bo’lgan (-∞ < s < ∞ bo’lganda) chegarada yotadi, neyronning o’zi esa kuchsiz signallarni, kattalarga nisbatan, kuchaytirish xususiyatiga ega, chunki oxir-gilar dalil doirasiga mos keladi. Bunda, sigmoid F(s) nishoblikga ega bo’ladi. Bunday xususiyat neyronlarni katta signallardan to’yinishini oldi-ni oladi.
Neyron tarmog’i o’zaro bog’langan neyronlar qatoridan tashkil topadi, odatda, bir qancha qatlamlarni tashkil qiluvchi. 30.5-rasmda eng sodda ikki qatlamli neyron tarmog’i keltirilgan. Qayd qilamiz, kirish qatlami tarmog’ining neyronlari (sinapslar), signallarni ko’payishi uchungina xizmat qiladi, qatlamlar sonini aniqlashda xisobga olinmaydi.