1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

DİLİN MORFOLOJİ SİSTEMİ
morfem
kök
budaq
əsas
köməkçi sözlər
postfiks
prefiks
infiks
affiks 
interfiks
şəkilçi
sözdüzəldici şəkilçi
sözdəyişdirici şəkilçi
formadüzəldici şəkilçi
nitq hissəsi
əsas nitq hissəsi
köməkçi nitq hissəsi
xüsusi qrup sözlər
hal kateqoriyası
mənsubiyyət kateqoriyası
kəmiyyət kateqoriyası
xəbərlik kateqoriyası
zaman kateqoriyası
növ kateqoriyası
dərəcə kateqoriyası

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
420
Dilin morfoloji sistemi qohum dillərin ilk ümumi 
əla mət lərindən biri kimi özünü göstərir. Bunu türk dillə-
rinə də şamil etmək olur. Türk dillərinin morfoloji struk-
turunun müqayisəli tədqiqi bir daha bunu sübut edir. Bu 
cür təd qiqatların aparılması dünya dillərinin morfoloji 
sisteminin dərindən öyrənilməsinə daha böyük kömək 
göstərir.
5. DİLİN SİNTAKTİK SİSTEMİ
Dilin sintaktik sistemi söz birləşməsi və cümlə əsasın-
da formalaşır və inkişaf edir.
Söz birləşməsi – xüsusi sintaktik əlaqələrlə əmələ 
gəlib dildə müəyyən sistem yaradır. Lakin dildə olan 
hər cür söz birləşməsi sintaktik sistemə daxil deyildir. 
Məsələn, qulaq asmaq, gözdən düşmək, fikrə getmək, dəli kö­
nül, ağ gün, qara gün və s. söz birləşmələrinin tərəfləri 
sintaktik əlaqə əsasında deyil, məcazlaşma əlaqəsi əsa-
sında birləşmişdir. Buna görə də dildə olan bu cür bir-
ləşmələr sintaktik sistemə uyğun gəlmir. Sintaktik söz 
birləşmələri tabelilik əlaqəsi əsasında yaranır. Dilçilikdə 
söz birləşməsinin bu əsas əlaməti müxtəlif istiqamətlər-
də şərh olunur.
Dilçilikdə sintaktik söz birləşmələrinin bitmiş və bit­
məmiş, (F.F.Fortunatov, A.A.Şaxmatov və s.) predikativ və 
qeyri-predikativ, ismi və feili növləri göstərilir. Bütün bu 
təsniflər ondan irəli gəlir ki, cümlə daxilində sözlər çox 
mürəkkəb əlaqələrə girir. Bu əlaqələrsiz cümlə öz funk-
siyasını itirər və ancaq xaotik söz yığımından ibarət nitq 
vasitəsinə çevrilə bilər. Deməli, dilin ünsiyyət vasitəsi ro-
lunu oynaması üçün birinci növbədə bitmiş bir fikri ifadə 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
421
edən cümlə, belə bir nitq vahidinin mövcudluğu üçün isə 
ilk növbədə sözlərin sintaktik birliyi zəruridir. Bu cür sin-
taktik söz birləşməsinin ən tipik növləri ismi və feili söz 
birləşmələridir.
Cümlə sintaktik vahid kimi söz və söz birləşmələrin-
dən ibarət olur. Ayrı-ayrı sözlər və ya söz birləşmələri ilə 
insan fikrini tam şəkildə ifadə edə bilməzdi. Bəlkə də ibti-
dai insanların yaşadığı dövrdə bu, mümkün olardı. Çünki 
o dövrdə insanların təfəkkürü müasir insanın təfəkkürü 
ilə müqayisəedilməz dərəcədə primitiv olmuşdur. İlk za-
manlar ibtidai insanlar hətta əl işarələri ilə bir-birini anlaya 
bilmişlər. Müasir dövrdə insanın fərdi həyatı və insanlar-
arası münasibətlər o dərəcədə mürəkkəb problemlər və 
məsələlərlə doludur ki, bu prosesdə ancaq dilin kommuni-
kativ funksiyasını ən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş sintak-
tik vahid olan cümlə yerinə yetirə bilir.
Uzun müddət dilçilər arasında cümlənin mahiyyəti, 
əlamətləri, cümlə ilə söz birləşməsinin fərqi və s. məsələlər 
barədə mübahisələr olmuşdur. Cümləyə müxtəlif baxış-
lar meydana çıxmışdır. Bu fikirlər içərisində cümlənin 
hökm bildirməsi (F.İ.Buslayev, A.P.Potseluyevski və b.), 
bitmiş bir fikir ifadə etməsi (N.K.Dmitriyev) və s. geniş 
yayılmışdır.
Əslində, cümlə bitmiş bir fikri ifadə edən bütöv sintak-
tik vahiddir. Onun tərkibi isə sintaqmlardan – söz və söz 
birləşmələrindən ibarətdir. Cümlənin əsas əlamətləri into­
nasiya, predikativlik, modallıq və s. keyfiyyətlərdən ibarətdir.
Dilin sintaktik sisteminin ümumi mənzərəsini aşağı-
dakı cədvəldən görmək olar:

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
422