1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Müxtəsər və geniş cümlələr
Müxtəsər cümlələrdə ancaq baş üzvlər iştirak edir. 
Məsələn: “Nümayəndələr baxdılar”, “Gün isinmişdi”, “Göyün 
üzü durulmuşdu”, “Əhməd bəyin gözləri irildi” (B.Bayramov).
Bu cümlələrdə ancaq mübtəda və xəbər iştirak edir.
Geniş cümlələrdə isə baş üzvlərdən əlavə ikinci dərə-
cəli üzvlər də iştirak edir. Məsələn: “Əhməd bəy son vaxtlar 
gecə-gündüzünü guşənişinliklə keçirirdi; Həmidə xanım kiçicik 
güllü dəsmalla gözlərinin altını, çənəsini hissedilməz bir zəriflik­
lə silməyə davam elədi” (B.Bayramov).
Təktərkibli sadə cümlələrdə baş üzvlərdən biri işti-
rak etmir. Bu cəhətdən təktərkibli cümlələrin şəxssiz, qey-
ri-müəyyən şəxsli, ümumi şəxsli, adlıq cümlə tiplərinə rast 
gəlinir. Məsələn, “Bizi bayıra çağırdılar”, “Dənizin dibinə az 
qalmışdı”, “Onu tutub apardılar”, “Kür qırağı”, “Qara yazı”, 
“Göy çəmən”, “Qoşa palıd, tüstülənən od-ocaq” (S.Vurğun).
Bu cümlələr təktərkibli cümlənin müxtəlif tiplərini 
əhatə edir.
Mürəkkəb cümlə dildə tabelilik və tabesizlik əsasında 
yaranır.
Ona görə də dilçilik ədəbiyyatında mürəkkəb cümlə-
nin iki növü qeyd edilir.
a) tabesiz mürəkkəb cümlələr;
b) tabeli mürəkkəb cümlələr.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
269
Tabesiz mürəkkəb cümlələrin əsas əlaməti bundan iba rət-
dir ki, bu sintaktik modelin tərkibinə daxil olan sadə cüm-
lələr bərabərhüquqludur. Məsələn: “Kəhrizlərin suyu çat mır və 
biz yazda Qarqar çayından ayrılan arxdan istifadə edi rik. Çox yerdə 
körpü yoxdur, olanları isə bərbad haldadır” (B.Bay ramov).
Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr arasın-
da aşağıdakı məna əlaqələri özünü göstərir:
a) zaman əlaqəsi;
b) məkan əlaqəsi;
c) səbəb-nəticə əlaqəsi;
ç) ziddiyyət-qarşılaşdırma əlaqəsi;
d) aydınlaşdırma əlaqəsi və s.
Tabeli mürəkkəb cümlələrin başlıca əlaməti budur ki, hə-
min sintaktik modelə daxil olan cümlələrdən biri müstəqil, 
digəri qeyri-müstəqildir. Dilçilikdə tabeli mürəkkəb cümlə 
daxilindəki müstəqil cümləyə baş cümlə, qeyri-müstəqil 
cümləyə isə budaq cümlə deyilir.
Dildə budaq cümlə baş cümləyə müxtəlif cəhətdən 
tabe olmur və bu zaman cümlə bütövlükdə hər hansı bir 
cümlə üzvünün sualına cavab verir. Bu cəhətdən budaq 
cümlənin müxtəlif növlərinə rast gəlinir:
1) mübtəda budaq cümləsi;
2) xəbər budaq cümləsi;
3) tamamlıq budaq cümləsi;
4) təyin budaq cümləsi;
5) zərflik budaq cümləsi.
Dilçilikdə baş və budaq cümlələr arasındakı tabeli-
lik əlaqəsinin dərəcəsinə görə analitik, sintetik tipli tabeli 
mürəkkəb cümlə tipləri göstərilir.