1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

2. Fizika pániniń basqa pánler menen baylanısı. Fizika hám texnika

Fizika biziń eramizdan aldınraq payda bolǵan pán, usı waqıtta onıń quramına házir ximiya, astronomiya, biologiya, geologiya dep atama alǵan bir qatar tábiyiy pánler hám kirgen. Keyinshelik, olar ǵáresiz pánler dárejesinde payda bolǵan. Ulıwma, fizika hám basqa tábiyiy pánler arasında keskin shegara joq. Bul sózlerdiń dáliyli sıpatında ximiyalíq fizika, geofizika, biofizika sıyaqlı birlesken pánlerdiń payda bolıwın kórsetiw mumkin. Basqacha etip aytǵanda, fizikanı barlíq tábiyiy pánlerdiń fundamenti dep esaplaw mumkin. Sonıń ushın Abu Rayxan Beruniy hám Abu Ali ibn Sino sıyaqlı ullı alımlarımızdıń ilimiy miyraslarında fizikaǵa tiyisli bir qansha original pikirler tabılıp atır.

Fizikanıń hám texnikanıń rawajlanıwı ózara tıǵız baylanıslı. Ájayıp fizikalíq jańalíqlar erteme-keshpe texnikada úlken ózgerisler jasaydı. Máselen, elektromagnit tolqınlardı tarqatıw hám esapqa alıw, yaǵnıy radiobaylanıstıń payda bolıwı radiotexnikanı rawajlandırdı. Ekinshi mısal, neytronlar hám olar tásirinde awır yadrolardıń bóliniwiniń ashılıwı yadrolíq energetikaǵa tiykar saldı. Óz gezeginde texnikanıń rawajlanıwı fizikanıń rawajlanıwın kúsheytiwshi tiykarǵı sebeptiń biri. Birinshiden, texnika fizika páni aldına jańa wazıypalar qoyadı. Ekinshiden fiziklerdi jańa materiallar, anıǵıraq áspablar hám qurılmalar menen támiynleydi. Máselen, házirgi waqıtta yadrolíq izertlewlerdi zamanagóy texnikanıń rawajlanıwın ózinde toplaǵan qurılmalarsız (yadrolíq reaktor, sinxrofazatron, yarımótkizgishli mikrosxemalar, elektron-esaplaw mashinalar) kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Álbette, fizika páni erisip atırǵan utıslar filosofiyalíq dúnyaqaraslardı da rawajlandıradı.
Pánniń rawajlanıwı menen tábiyatta bolıp ótiwshi hádiyselerdiń mánisin ańlawda insan bilimi bayıp baradı. Tábiyiy pánlerge, ásirese fizikaǵa, juwmaqlanǵan pán dep qaraw mumkin emes. Fizika páni úzliksiz rawajlanıp baradı, bul rawajlanıw processinde fizikalíq túsinikler, nızamlılíqlar bayıydı hám tereńlesedi. Materiya dúzilisi haqqındaǵı bazı bir fizikalíq kózqarastı juwmaqlanǵan dep esaplaw mumkin emes.
Fizikalíq kózqaraslar obektiv reallíqtan shama menen alınǵan nusqa (kopiya) bolıp, olar kóp qırlı haqıyqattıń ayırım basqıshların sáwlelendiredi.
Sonıń ushın dialektik materializm poziciyasınan fizika utıslarına jaqınlasıw “krizis”lerdi joq etedi hám pánniń rawajlanıwına járdemlesedi. Óz gezeginde, fizikanıń utısları dialektik materializmniń rawajlanıwına úlken ǵana úlesin qostı. Fizika pániniń rawajlanıwı basqa pánlerdiń rawajlanıwına da úles qosıp atır. Máselen, ximiya hám biologiya pánlerinde aqırǵı ashılǵan jańalíqlardıń kópshiligi teoriyalíq hám ekspermental fizika metodlarına súyengen halda ámelge asıp atır. Sonıń ushın hám S.İ. Vavilov fizikanı zamanagóy pánniń “shtabı” dep ataǵan.