1-tema. Akademiyalıq jazıw. Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri. Ólshem túsinigi. Til stilleri Jobası

2.Hújjetshilik таriyxı hám onıǹ rawajlanıwı
Hár bir mákeme hám shólkemde qanday da bir máseleni ámeliy is júzinde júrgiziw ushın sáykes hújjetler talap etiledi. Bunday hújjetlerjiń túrleri de, maqset hám mazmunı da, kólemi de bir-birinen ózgeshe bolıp keledi. Qaraqalpaq xalqı 1924-jılı arab jazıwına tiykarlangan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Bıraq arab álipbesindegi háripler tórt tùrli bolıp jazıladı: jeke turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi mùmkin bolmadı. Sonlıqtan 1928-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etıldi. Bul qabıl etilgen álipbeni qaraqalpaq xalqı tez ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha 1932-jılı hám 1938-jılları respublikalıq imla konferenciyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqıttaǵı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa kelip kiril jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Onda 35 hárip boldi. 1957-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (ù, w, ó, ǵ, á, ń) óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda 41 tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp keldi.
Ózbekstan Respublikasınıń “Mámleketlik tili haqqında”ǵı, “Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında”ǵı nızamları hámde Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniǹ 1996-jıl 10-sentyabrdegi 311-sanlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan Mámleketlik dástúri talaplarınan kelip shıǵıp jámiyette hár bir puqara kúndegilikli is júrgiziw procesinde kóplegen dus keletuǵın hújjetler menen islewdi úyreniwi tiyis.
Respublikamızda 1989-jılı 1-dekabrde qaraqalpaq tiline mámleketlik tili huqıqı berilgen, 1991-jıl 31-avgustta bolsa mámleketimiz burınǵı awqam húkimdarlıǵınan qutılıp, ǵárezsizlikke erisken bolsa da bir qatar kárxanalarda hújjetler, is qaǵazların mámleketlik tilde, jańa álipbe hám orfografiya qaǵıydaları tiykarında júrgiziwge ótiw biraz qıyınshılıq tuwdırdı. Bunıń bir qansha sebepleri bolıp, olardan biri jańa álipbe hám orfografiya qaǵıydaları tiykarında mámleketlik tilde is júrgiziw boyınsha arnawlı oqıw qollanbaları, stilistikalıq jumıslardıń kemligi bolsa, ekinshiden, bul tarawda is jurgiziwshi qánige-xızmetkerler tayarlawdıń ele keń en jaydırılmaǵanlıǵı bolıp tabıladı.
Is qaǵazların júrgiziw boyınsha dáslepki bilimler ulıwma bilim beriw mektepleri, licey hám kásip-óner kolledjlerinde beriledi. Sebebi bul oqıw orınların tamamlaǵan hár bir jas tiyisli maǵlıwmatqa iyeligi tuwralı hújjetti qolǵa alǵannan soǹ, erkin turmısqa qádem qoyadı. Áne sol dáwirden baslap olar is qaǵazları, hújjetlerge hár qádemde dus kele baslaydı. Jumısqa kiriw ushın, oqıw ornına hújjet tapsırıw ushın yamasa qandayda bir waqıya sebepli óz esabınan miynet dem alısın alıwı ushın arza jazıwı, miynet dem alısınan qaytqanlıǵı yamasa biytaplıqtan keyin jumısqa túskenligi tuwralı bildiriw xatı jazıwı, jol qoyılǵan qáte-kemshilikler yamasa orınsız júris-turısları ushın túsindiriw xatı jazıwı, orınlanǵan jumıslar yamasa berilgen tapsırmalar kólemi, xızmet saparı boyınsha esabat jazıwı, jetkizilgen materiallıq, ruwxıy yamasa fizikalıq zıyan ushın dawa arzası yamasa shaǵım xatı jazıwına tuwrı keledi. Hújjetler, olardıń túrleri, hár bir hújjette qamtıp alınıwı kerek bolǵan ayrıqsha dáliller, maǵlıwmatlar, informaciyalar, pikirler, sociallıq-ekonomikalıq, materiallıq turmısımızǵa, óz qánigeliklerine tiyisli hámde hújjetler júrgiziwge tiyisli terminler, olardı tańlaw hám qollawdaǵı ayrıqsha ózgesheliklerdi keń túrde úyreniwi ushın xızmet etedi.
Insaniyat tariyxında jazıwdıń oylap tabılıwı menen baylanıslı túrde jazba stildıń payda bolıwı hámde rawajlana baslawı tiykarında eń áyyemgi zamanlardan baslap adamzatlıq jámiyette insanlardıń óz ara hár qıylı múnásibetlerin sáwlelendiriwshi qoljazbalar, hújjetler, kórkem, ilimiy, tariyxıy dóretpeler jaratıp kelingen. Hújjetler adamlar, jámáátler ortasındaǵı huqıqıy qatnasıqlardı tártipke salıw, mámleket ishindegi hámde mámleketler arasındaǵı sociallıq, ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq, bilimlendiriw, áskeriy tarawlarda baylanıslar ornatıw, birge islesiw, ámeldegi baylanıslardı jáne de bekkemlew hám rawajlandırıw ushın xızmet etip kelgen.
Tariyxta Bobil patshası Hammurapidiń (b.e.sh. 1792-1750-jj.) hám patsha Ur-Nammudıǹ (b.e.sh. 2112-2094-jj.) nızamlar kompleksi eń áyyemgi hám siyrek ushıraytuǵın hújjetler úlgisi sıpatında belgili bolıp tabıladı. Mámleketlik mákemeler shólkemlestiriwdiǹ tártip-qaǵıydaları, hár qıylı lawazım iyeleriniń wazıypaları, salıq salıw jáne onı toplaw rejimi, áskeriy júrisler ótkeriw, kóterilislerdi bastırıw qaǵıydaları aytılǵan turk qaǵanlarınıǹ “Nızamnama”sı, Xondamirdiǹ “Nızamı Humoyun”i, Ruzbexonnıǹ “Muridtiń ruwxıy al-muluk” kitapları sıyaqlı kem ushıraytuǵın dárekler de túrkiy xalıqlar tariyxında hújjetshilik dástúrleriniń áyyemgi dáwirlerden baslanǵanlıǵın kórsetedi. Belgilep ótilgen tariyxıy dáreklerden tısqarı qaǵanlıqlar, patshalıqlar, xanlıqlar, ámirlik hám bekliklerde júrgizilgen húkimler, pitimler, arzalar, jarlıq, til xat, qarznama hám gúwalıqlar sıyaqlı hújjetlerdiń hár qıylı jazıwlarda tayarlanǵan nusqaları, úlgileri bizge shekem jetip kelgen. Mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatında zárúrli orın tutatuǵın jarlıqlar orta ásirlerde ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan. Buǵan Toqtamısxannıǹ 1393-jılı polyak patshası Yagayloǵa jollaǵan jarlıǵı, Temur Qutlınıń 1397-jılda berilgen jarlıǵı, Umarshayxtıǹ marǵilanlı Mir Sayid Ahmadǵa 1469-jılı usınıs etken jarlıǵı, Tashkent hákimi Yunusxannıǹ 1797-jılı 2-iyunda Rossiya patshasına jibergen jarlıqları hám basqa sol sıyaqlı hújjetlerdi mısal etip keltiriwimiz múmkin.
Bizge shekem jetip kelgen hújjetler ishinde eń áhmiyetlisi dúnyaǵa daǹqı ketken, patshalar hám sárkardalar, mámleketlik ǵayratkerler ushın qollanba wazıypasın ótep kelgen dárek ullı babamız sahıpqıran Ámir Temurdıń “Temur túzikleri” bolıp tabıladı. Ol orta ásirler mámleketshiliginiń tiykarǵı nızamı sıpatında belgili bolıp, mámleketti basqarıwda taxt iyeleriniń tutımı hám wazıypaları, wázirler hám ásker basıların saylaw, áskerlerdiǹ is haqısı, bajı hám salıq tólew tártip-qaǵıydaları, mámleketti basqarıw tártibi, mámleketlik ǵayratkerler hám ásker basılardıń minnetleri hám wazıypaları, wázirler hám basqa hámeldarlardıń taxt aldında kórsetken ayrıqsha xızmetlerin qaysı tárizde sıylaw tártibi hám basqa sol sıyaqlılar óz sáwlesin tapqan.
Házirge shekem úyrenilgen dárekler arasında VII ásir aqırı hám VIII ásir baslarında Suǵd patshalıǵı dáwirine tiyisli 80ge jaqın kem ushıraytuǵın Panjekent qasındaǵı Muǵ tawında jaylasqan áyyemgi saray qarabaxanalarınan tabılǵan suǵdsha hújjetler Suǵd mámleketinde is júrgiziwdiń qanday ekenliginen dárek berse, 800 ge jaqın hújjetlerdi qamtıp alǵan “Jer-múlk sawdası boyınsha dúzilgen rásmiy hújjetler kompleksi” 1588-1591-jıllarda Samarqanddaǵı tariyxıy haqıyqatlıqtı, sociallıq-ekonomikalıq turmıs tárizin ayqın sáwlelendiredi.
“Suǵd arxiv”indegi suǵdsha neke gúwalıǵı 710-jıldıń 25-martında jazılǵan bolıp, ol jaǵdayda turk hasılzadası Uttakinniǹ suǵd hayalı Duǵdǵunshaga úyleniwi rásmiylestirilgen hám de kelin menen kúyewdiń wazıypaları, minnetleri hám májbúriyatları aytılǵan. Sonıń menen birge, jer satıp alıw, digirmandı kireyge alıw, ǵárejetnama hám óz ara kelisimlerden ibarat kem ushıraytuǵın hújjetler Soǵd patshalıǵı dáwirinde xalıq ómiriniń qanday bolǵanlıǵın úyreniw ushın zárúrli dárek esaplanadı.
“Jer-múlk sawdası boyınsha dúzilgen rásmiy hújjetler kompleksi”ndegi hújjetlerde bolsa miyras mulklerdi bólistiriw, balalardı óner úyreniw ushın shákirtlikke beriw, kárxanalar, sawda dúkanları, jer-suw hámde turaq-jay, buyım-mulklerdi satıw, satıp alıw yamasa kireyge beriw, qullar miynetinen paydalanıw, qullardı azat etiw, talaq, kelisiw sıyaqlı múnásibetler sol dáwirdegi huqıqtı qadaǵalawshı kishi hámeldarlar - qazılar tárepinen tastıyıqlanǵan.
Ámir Temur dúzgen qúdiretli mámleket orta ásirler ilimi, ádebiyatı hám kórkem óneri rawajlanıwına úlken jol ashqanı tariyxtan málim. Ámir Temur jáne onıń áwladları tárepinen basqarılǵan jerlerde mámleketlik hújjetler turkiy tilde júrgizilgen. Buǵan, ásirese, Husayn Bayqara húkimdarlıǵı dáwirinde ayrıqsha itibar menen qaralǵan.
1.Bilemen, biliwdi qáleymen, bilip aldım (BBB) metodı

Hújjet túrleri	Bilemen	biliwdi qáleymen	bilip aldım
arza
ómirbayan
maǵlıwmatnama
túsinik xat
til xat
buyrıq
shártnama
protokol
isenim xat
telegramma