1-tajriba. Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipini o‘rganish. Manometrik termometrlarning strukturaviy sxemasini tuzish. Qarshilikli termometrlarning ishlash prinsipini o‘rganish. Qarshilikli termometrlarning strukturaviy sxemasini

Eksperimental qism
Eksperimental tadqiqotlar subqlikni isitish idishiga o’rnatilgan bimetall va manometrik termometrlarni taqqoslaslashdan iborat.


Laboratoriya ishini bajarish ketma-ketligi:

1. 
   O’lchov-rostlagichi qo’zg’almas o’zgartirgichga ulanganligini tekshiring. Idishni ishchi suyuqlik (suv) bilan to’ldiring. Bimetall termometr va temperatura datchigining stabil ko’rsatkichlari o’rnatilishini kuting. Ko’rsatkichlarni 1.1 jadvalga kiriting.
   
2. 
   Isitgichni ulang. Idishdagi suyuqlikni 3-5 °S ga qiziting. Haroratni DT harorat termometri bo’yicha nazorat qilinadi.
   
3. 
   Bimetall termometr va DT ning stabillashgan ko’rsatkichlari o’rnatilishini kutiladi. Ko’rsatkichlarni 1.1 jadvalga kiriting.
   
4. 
   Harorat 60°S ga yetguncha 2,3 bandlar qaytariladi.
   
5. 
   Kranni ochib idishdagi suvni to’king.
   
6. 
   Har bir harorat uchun bimetall termometr va DT uchun nisbiy va absolyut o’lchov xatoliklari, o’rtacha harorat ko’rsatkichlarini hisoblash. Natijani 1.1 jadvalga kiriting.
   
7. 
   Hisoblangan xatoliklarni asbobning aniqlik sinfi bilan taqqoslash. (asbobning instruktsiyasiga qarang).
   
8. 
   Asbobning optimal o’lchash diapazoni haqida xulosa qiling.
   

Jadval 2.1

№	Tp, °S	Tn, °s	Tt, °s
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Qarshilik termometrlarining ishlash printsipi, metall o’tkazgichlarning elektr qarshiligini temperatura o’zgarishi bilan o’zgarishiga asoslangan. Metallarda temperatura ortishi bilan ularning elektr qarshiliklari ortadi. Qarshilik termometrlarining afzalligi quyidagilardir: o’lchashdagi yuqori aniqlilik; temperaturani kichik diapazonda o’lchash mumkinligi; axborotni masofaga uzatishni va avtomatik ravishda yozib borishning mumkinligi.

Qarshilik termometri materialiga quyidagi talablar qo’yiladi:
1) Fizik va kimyoviy xususiyatlarning temperatura o’zgarishi bilan o’zgarmasligi (xususan, termometr qarshiligini temperaturadan bog’lig’ligini o’zgarmasligi);
2) O’lchov asbobi sezgirligini oshirish uchun, qarshilik termometri materiali elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti yuqori bo’lishi kerak;
3) Termometrni kichik razmerda tayyorlash maqsadida, o’tkazgich katta solishtirma qarshilikga ega bo’lishi kerak;
4)Tayyorlanadigan termometrlarni o’zaro almashinuvchanligini ta’minlash maqsadida metallni toza xolda olish mumkin bo’lishi kerak.
Toza xolda olish mumkin bo’lgan metallardan qarshilik termometrlari tayyorlashga yaroqligi platina (pt) va mis (Cu) hisoblanadi.
Eng yaxshi material bo’lib platina hisoblanadi, chunki u oksidlanish muxitida kimyoviy inert bo’lib, uni toza xolda olish mumkin. Platinining elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti -3,94^.10^-3 grad^-1 va solishtirma qarshiligi - 0,099 om mm²/m.
Platinali qarshilik termometri yordamida temperaturani -200⁰S+650⁰S chegarada o’lchash mumkin. Platinani R_t qarshiligi temperaturani 0⁰S+650⁰S chegarasida quyidagi tenglama bo’yicha aniqlanadi
R_t = R₀ (1+At+Bt²)
A va B - o’zgarmas koeffitsientlar, ularning qiymati graduirovkalashda aniqlanadi;
R₀ - 0⁰S dagi qarshilik.
Mis qarshilik termometrlari ham ba’zi afzalliklarga ega: arzonligi, toza xolda olishning onsonligi, hamda yuqori elektr qarshiligi temperatura koeffitsientiga egaligi (4,26 10^-3grad^-1).
Kamchiligi – solishtirma qarshiligining kichikligi 0,017 om mm²/m va yuqori temperaturada oson oksidlanishi.
Shuning uchun mis qarshilik termometrlarining ishlatilish diapazoni cheklangandir (-50⁰S + 180⁰S).
–50+180⁰S intervalda mis qarshiligini temperaturadan t bog’liqligi quyidagi tenglama orqali ifodaladi
R_t = R₀(1+ t)
- elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti (grad^-1).
Platinali va misli standart qarshilik termometrlari (TSP i TSM) ishlab chiqariladi. 0⁰S dagi bu termometrlar qarshiligi (R₀) xar xil qiymatlarga ega va shu sababli xar xil graduirovkali qarshilik termometrlari ishlab chiqariladi.
Qarshilik termometrlari bilan ishlaydigan ikkilamchi o’lchov asboblari sifatida muvozanatlangan avtomatik o’lchash ko’priklari, muvozanatlanmagan o’lchash ko’priklari va logometrlar qo’llaniladi.