1 tajriba ishi

Nazorat savollari 
1. 
Uzatish koeffisienti uzatish funksiyasidan nima bilan farq qiladi? 
2. Dаtchiklаrni tuzilishi? 
3. Dаtchiklаrning turlаri? 
4. Dаtchiklаrni ishlаsh prinsipini gаpirib bеring? 

---

2 – tajriba ishi.
. 
Mаvzu
: 
Fоtоelеktrik dаtchiklаrni o’rgаnish
. 
Ishning maqsadi: 
Yarim o’tkazgichli fotoelektron asboblarni tuzilishi, ish usuli, bajaradigan 
vazifalarini urganib asosiy xarakteristika va parametrlarini aniqlashdir. 
 
Umumiy ma'lumotlar: 
Yorug’lik energiyasini elektr energiyaga yoki yorug’lik ta'sirida o’z qarshiligini 
o’zgartiradigan asboblar fotoelektron asboblar deb ataladi. Har qanday fotoelektron asbobni ish 
usuli fotoeffekt xodisasiga asoslangan bo’ladi. Fotoelementlar yorug’lik ta'siriga qarab ikkiga 
bo’linadi.
1. Tashqi fotoeffektli fotoelektron asboblar. 
2. Ichki fotoeffektli fotoelektron asboblar. 
Tashqi fotoeffektli fotoelektron asboblarni ish usuli fotoelektron emmisiya xodisasiga 
asoslangan bo’ladi bunda yorug’lik ta'sirida moddadan erkin elektronlar urib chiqariladi. 
Unga vakuumli fotoelementlar gazorazryadli fotoelementlar fotokuchaytirgichli asboblar 
kiradi. 
2.1 – rasm. Tashqi fotoeffektli fotoelektron asboblar. 
Ichki fotoeffektli fotoelektron asboblarni ish usuli yarim o’tkazgichli materiallarga 
yorug’lik ta'sirida, elektronlarning energetik satxlari o’zgarish xususiyatiga asoslangandir. Unda 
elektron yarim o’tkazgichli material tashqariga chiqmaydi. 
Yorug’lik ta'siriga qarab ichki fotoeffektli fotoelektron asboblar ikkiga bo’linadi. Quyida 
ularni shartli belgilari keltirilgan. 
2.2 – rasm. Ichki fotoeffektli fotoelektron asboblar. 
Fotorezistor – yorug’lik ta'sirida o’z qarshiligini o’zgartiradagan yarim o’tkazgichli asbob. 
Fotodiod – bir 
p-n
o’tishiga va ikki elektrodga ega bo’lgan yarim o’tkazgichli asbob. U 
yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. 
Fotoelement – yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan asbob. 
Fototranzistor – ikki 
p – n 
o’tish va uch elektrodga ega bo’lgan asbob u elektr signallarini 
kuchaytirish xususiyatiga ega. 
Fotoelektron asboblar xalq xo’jaligida – texnikada ko’plab ishlatiladi. 
1. Elektr energiya manbai sifatida. 
2. Ko’plab elektr zanjirlarda kalit vazifasini bajaradi. 
3. Stanoq va hisoblash texnikalarida kuzatuvchi element. 
Fotodiod - ichki fotoeffektli fotoelektron asbob bo’lib, u bir 
p-n
o’tishga va 2 elektrodga ega 
bo’ladi. Fotodiodlar odatda kremniy, germaniy, selen, arsenid, galliy, arseniy va indiy kabi yarim 

---

o’tkazgichli materiallardan tayyorlanadi uning strukturali sxemasi quyidagidan iborat bo’ladi. (2.3- 
- rasm). 
2.3 - rasm. Fotodiodning strukturali sxemasi 
Fotodiodning ish usuli quyidagidan iborat hγ - yorug’lik energiyasi yupqa yorug’lik
sezuvchi 
p-n
tipli qatlamga tushib, valentli elektronlar tomonidan yutilishi natijasida valentli 
elektronlarni o’tkazish zonasiga genegatsiyasi sodir bo’lib, A elektron – teshik juftini hosil qiladi, 
yorug’lik sezuvchi qatlam juda yupqa ~ 1-10 mikron bo’lganligi sababli hosil bo’lgan teshik jufti 
p-
n 
o’tishga tushadi va 
p-n
o’tish elektromaydoni (kontakt potentsial farqi) tufayli elektron teshik jufti 
bir - biridan ajratilib teshiklar 
p
-sohani (taqiqlangan zonasiga) elektronlar ega p- soha taqiqlangan 
zonasiga yo’naltiradi taqiqlanagan zona asosiy tok tashuvchilaridan to’lishi natijasida bir xil 
energetik sathida 2 zaryadlar sodir bo’lib, zaryadli zarrachalarni bir tomonlama tartibli harakati – 
I
fototok hosil bo’ladi. 
Fotodiod – elektr zanjiriga 2 xil ulanadi. 
1. Fotodiod rejimi
2. O’zgarish rejimi. 
Agar fotodiod elektr zanjirda elektr yurituvchi kuch bo’lmasa fotodiod rejim (fotogenerator) 
agar bo’lsa fotoo’zgaruvchi usulda bo’ladi.