1. tabiat va inson

51. HAVODA SUZISH 
Qadim zamonlardan beri odamlar bulutlardan yuqorida 
uchish, dengizda suzgan kabi; havo okeanida suzish
orzusida keldilar. Havoda suzish uchun dastlab havo 
sharlaridan foydalan-ganlar. 
Havo sharlari ilgari issiq havo bilan to’ldirilar edi, 
hozir vodorod yoki geliy gazlari bilan to’ldiriladi. 
Normal bosimda 1 m
3
vodorodning og’irligi atigi 0,9 N, 
geliyniki 1,8 N, 1 m
3
havoning og’irligi esa 13 N 
keladi. Demak ichiga vodorod qamalgan 1 m 
3
hajmli 
sharga havoda 1m 
3 
havoning og’irligiga teng, ya’ni 13 
N ga teng itaruvchi kuch ta’sir qiladi va bu shar havoda 
13 N — 0,9 N =12,1 N og’irlikdagi yukni ko’tara oladi. 
1 m 
3
havoning og’irligi bilan hajmi shunday gazning 
og’irligi ora-sidagi ayirma 1 m
3
gazning ko’tarish kuchi 
deyiladi. Demak 1 m 
3
vodorodning ko’tarish kuchi 12,1 
N bo’lib, 1 m 
3
geliyning ko’tarish kuchi 13 N — 1,8 N = 
11,2 N ga teng. Vodorodning ko’tarish kuchi geliy-ning 
ko’tarish kuchidan ortiq bo’lishiga qaramay, havo 
sharlarini geliy bilan to’ldirish qulayroqdir, chunki geliy 
xavfsizdir. 
Shar yuqoriga ko’tarilgan sari unga ta’sir etadigan 
Arximed kuchi kamaya boradi, chunki atmosfera-ning 
yuqori qatlamlarida havoning zichligi Yer sirti-dagiga 
qaraganda kam. Yana balandroq ko’tarilish uchun 
shardan shu maqsadda maxsus olingan ballast tashlanadi 
(qoplardan qumlar to’kiladi) va natijada shar 
yengillashib ko’tariladi. Nihoyat, havo shari ko’tarilishi 
mumkin bo’lgan eng yuqori balandlikka chiqadi. Sharni 
pastga tushirish uchun maxsus klapan vositasida shardan 
gazning bir qismi chiqarib yuboriladi.
27-mashq 
1. Ichida siqilgan havosi bo’lgan butilka tarozida 
muvozanatlangan. Butilkaning tiqini orqali jo’mrakli 
shisha nay o’tkazilgan. Bu nayning tasqhi uchiga rezinka 
shar kiygizib bog’lab quyilgan (quyidagi rasm). Agar 
butilkadagi havoning bir qismi rezinka sharga o’tib, uni 
shishirsa (quyidagi rasm), u holda tarozining muvozanati 
buziladi. Bu hodisani izohlab bering. 
2. Tarozida yengil shisha shar muvozanatga keltirilgan. 
Agar tarozi havo nasosi kalpog’ining tagiga quyilsa va 
havosi so’rib olinsa, bu holda tarozining muvozanati 
buziladi. Nima uchun?