|
SO’Z YASALISHI
1. Tarbiyali , tarbiyasiz , tarbiyala so’zlari affiksatsiya(morfologik) usuli bilan yasalgan
2. Qo’lbola , qo’lqop , qo’larra so’zlari kompozitsiya(sintaktik) usuli bilan yasalgan
3. Tilning lug’at tarkibi doimo o’zgarishda , rivojlanishdadir
4. Ijtimoiy , iqtisodiy , siyosiy va fan-texnika kabi sohalarda paydo bo’lgan yangi-yangi tushunchalarni nomlash ehtiyoji tufayli tilda yangi so’zlar paydo bo’ladi
5. Yangi so’zlar ikki xil yo’l bilan vujudga keladi :
1) har bir tilning o’z ichki imkoniyatlari asosida ;
2) boshqa tillardan so’z olish asosida
6. Har bir tilning ichki imkoniyati asosida yangi so’zlarning hosil qilinishida shu tilda oldin mavjud bo’lgan so’zga qo’shimcha qo’shish(affiksatsiya) usuli yoki so’z qo’shish(kompozitsiya) usuli katta ahamiyatga ega
7. Tilda oldin mavjud bo’lgan so’zga ma’lum yasovchi vosita(qo’shimcha yoki so’z)lar qo’shish bilan yangi so’z hosil qilinishiga so’z yasalish hodisasi deyiladi .
Soz’ yasalish hodisasini o’rganadigan tilshunoslik bo’limiga esa so’z yasalishi bo’limi deyiladi .
8. So’z yasalishi hodisasi ikki tarkibiy qismni o’z ichiga oladi :
a) yasashga asos qism ; b) yasovchi vosita
9. Yasashga asos qism va yasovchi vosita birgalikda yasalmani tashkil etadi
10. Terim so’zida ter fe’li yasashga asos qism , -im yasovchi vosita , terim esa yasalmadir . Terimchi so’zida terim oti yasashga asos qism , -chi yasovchi vosita , terimchi esa yasalmadir . Terimchilik so’zida esa terimchi oti yasashga asos qism , -lik yasovchi vosita , terimchilik esa yasalmadir
11. YASASHGA ASOS QISM+YASOVCHI VOSITA=YASALMA
12. So’zning yasalish tuzilishi bilan morfemik tuzilishi bir-biridan farq qiladi
13. So’zda nechta ma’noli qism bo’lsa , uning morfemik tuzilishi shuncha qismga ajraladi : terimchilarga so’zi ter+im+chi+lar+ga shaklida morfemalarga ajratiladi
14.So’zning morfemik tuzilishi asos hamda har qanday qo’shimchalarni qamrab oladi . Qo’shimchalarning so’z yasovchi yoki shakl yasovchi ekanligi hech qanday ahamiyatga ega emas : qora+y+tir+il+moqda
15. Soz’ning yasalish tuzilishi esa asos va faqat so’z yasovchi qo’shimchani qamraydi .
Shakl yasovchi qo’shimchalar so’z yasalishi tuzilishiga kirmaydi .
16. Agar so’zda bitta so’z yasovchi qo’shimcha bo’lsa , bu so’zning asosi va yasalish asosi farqlanmaydi , bir-biriga teng keladi : kitobxon so’znining asosi ham , yasashga asos qismi ham kitob sanaladi
17. Agar so’zda birdan ortiq so’z yasovchi qo’shimcha bo’lsa , asos va yasashga asos qism farqlanadi : terimchi so’zining asosi ter fe’li , yasalish asosi esa terim otidir
18. Agar so’zda birdan ortiq so’z yasovchi qo’shimcha ishtirok etsa , eng oxirgi so’z yasovchi yasovchi vosita sanaladi , qolgan qism esa yasashga asos qism sanaladi : bo’ya+q+chi+lik so’zida –lik oxirgi yasovchi qo’shimcha , bo’yoqchi esa qolgan qism sanaladi
19. Yasovchi vosita(yasovchi qism)ning qanday xususiyatga ega ekanligiga ko’ra so’z yasalishining ikki usuli mavjud :
1) yasashga asos qismga qo’shimcha qo’shish usuli(affiksatsiya) : kasbdosh , paxtakor , tilshunos , ishchi ;
2) yasashga asos qismga asos qo’shish orqali(kompozitsiya) : qo’shma korxona , ishlab chiqarish , bo’tako’z , ko’zoynak
20. Hozirgi o’zbek tilida so’z yasalishining mahsuldor usuli affiksatsiya—qo’shimchalar qo’shish yo’li bilan so’z yasashdir .
21. Affiksatsiya usuli muayyan so’z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi .
1) ot+chi=? 2) ot+li=? 3) ot+la=?
22. So’zlovchi xotirasida so’z yasashning qoliplari mavjud bo’ladi . Shuning uchun har qanday yangi yasalmani oson tushunishga imkon beradi . Masalan , traktor+chi , kombayn+chi , suv+chi , ekskavator+chi so’zlari ot+chi qolipi asosida yuzaga kelgan
23. Binokor , g’allakor , paxtakor , o’ymakor , sholikor yasalmalari yasashga asos qism+kor yasovchi qism qolipi asosida yuzaga kelgan
24. So’z yasash qoliplari va ularning ma’nolari bir xil yasovchi qo’shimchali so’zlarni ma’lum uyalarga birlashtirish asosida aniqlanadi :
a) dazmol+la , arra+la , qaychi+la , egov+la , bolg’a+la ;
b) bola+li , hunar+li , deraza+li , ayvon+li ;
d) kompyuter+chi , traktor+chi , kombayn+chi , ekskavator+chi ;
e) oq+ar , ko’k+ar , bo’z+ar , qizil+ar
25. Turkiy tillar , jumladan , o’zbek tili morfologik jihatdan agglutinativ tillar qatoriga kiradi
26. Agglutinativ tillar quyidagi xususiyatlari bilan flektiv tillardan farqlanib turadi :
1) so’zda nechta grammatik ma’no bo’lsa , ularni ifodalovchi shuncha grammatik shakl qo’llaniladi ;
2) grammatik shakllarning chegarasi bir-biridan aniq ajralib turadi ;
3) grammatik ma’nolarning ko’payishi bilan so’zning grammatik shakllari chapdan o’ngga qarab cho’zilib boradi ;
4) grammatik shakllarning qo’shilishi asos qismining fonetik tarkibini o’zgartirmaydi
27. Asosga qo’shimcha qo’shilganda fonetik hodisa sodir bo’lishi agglutinativ tillarga emas , balki flektiv tillarga xos xususiyat sanaladi . O’zbek tili agglutinativ tillar sirasiga kirsa-da , ammo unda ayrim holatlarda fonetik hodisa(fuziya)larning sodir bo’lishi , ya’ni flektiv tillarga xos holat kuzatiladi
28. Past , sust , ulug , sariq sifatlaridan –ay qo’shimchasi ko’magida fe’l yasalganda , fonetik hodisa sodir bo’ladi
29. Qizil , yosh sifatlaridan –ar qo’shimchasi ko’magida fe’l yasalganda , fonetik hodisa sodir bo’ladi
30. Sayla , to’la , qatna , tinti , to’qi fe’llaridan –v qo’shimchasi ko’magida ot yasalganda , fonetik hodisa sodir bo’ladi
31. O’yin , qiyin so’zlaridan –a qo’shimchasi ko’magida fe’l yasalganda , fonetik hodisa sodir bo’ladi
32. Son , yosh , ot so’zlaridan –a qo’shimchasi ko’magida fe’l yasalganda , fonetik hodisa sodir bo’ladi
33. Yuqoridagi besh punktda ko’rsatilgan fonetik hodisalarning o’ziyoq o’zbek tilida ba’zi hollarda fuziya(fleksiya) elementlari ham mavjud ekanligini ko’rsatadi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
