1. shisha va shishakristall materiallar. Reja: Yaratilish ta’rixi

26-Rasm. Kvarst kristallari. 
Ikkinchi masala qizdirilganida kristall moddalarga o’xshab birdaniga ma’lum haroratda 
shishalarning erib ketmasliklari masalasidir. Agar kvarst kristalli qizdirilsa , u faqat 1713 darajaga 
etib, o’z formasini yo’qotadi va suyuqlikka aylanadi. Kvarst sostavli shisha qizdirilganida esa 1000 
daraja atrofida yumshaydi, so’ngra yopishqoqligi kamayib suyuq holatga o’tadi, ammo qaysi 
darajada suyuqlikka o’tishini aniq aytib berish mumkin emas. Shisha “bo’tqa”lari qotirilayotganda 
esa bu prostess qaytariladi. harorat pasaygan sari modda yopishqoqligi oshadi va asta-sekin shisha 
qotib, qattiq jism formasiga qaytadi. 
Shishaning yana bir xarakterli xossasi ularning beqarorligidir. Shisha tez sovish natijasida 
yuqori haroratli muhitga xos holatni saqlab qolganligi sababli hamma vaqt barqarorlikka intiladi 
va bora-bora xiralashib, kristall moddaga aylanadi. Ammo bunday aylanish-tabiiy kristallanish 
aksariyatda minglab yillar davomida ro’y beradi.
4. Shisha hosil qiluvchi va modifikatorlar. 
Yakka holda eritish va sovitish yo’li bilan amorf modda hosil qiluvchi element, oksid va 
boshqa kimyoviy birikma shisha hosil qiluvchi-lar deb ataladi. Ular qatoriga oltingugurt, selen, 
margimush, fosfor, uglerod kabi elementlar; SiO
2
, GeO
2
, B
2
O
3
, P
2
O
5
, As
2
O
3
, BeF
2
kabi oksid va 
birikmalar kiradi (28-rasm). 
Yakka holda shishasimon holatni hosil qilaolmaydigan element, oksid va boshqa birikmalar 
modifikatorlar deb ataladi. Ularga TiO
2
, TeO
2
, SeO
2
, MoO
3
, WO
3
, Bi
2
O
3
, Al
2
O
3
, Ga
2
O
3
, CaO, 
MgO, Na
2
O, K
2
O kabilar kiradi. Bunday oksid va birikmalar shisha hosil qiluvchilar ishtirokida 
osongina shishasimon holatni vujudga keltiradi. Ular ishtirokida shixtaning erish temperaturasi 
pasayadi.Lekin hosil bo’lgan amorf moddaning mexanikaviy va kimyoviy xususiyatlari ham biroz 
kamayadi. 

---

27-rasm. Shishasozlikda ishlatiladigan elementlar va ularning birikmalarini shisha hosil 
qilish bo’yicha klassifikastiyasi:
1-shisha hosil qiluvchi elementlar; 2-shisha hosil qiluvchi oksidlar; 3- shisha hosil qiluvchi 
galogenidlar; 4-shisha hosil qiluvchi xalkogenidlar; 5-oraliq oksidlar; 6-oksidli yoki ftorli 
modifikatorlar.
28-rasm. Na
2
O-CaO-SiO
2 
cistemasida shisha hosil kiluvchi oblast (a) va shisha texnologiyasi 
uchun muhim bo’lgan uchlamchi sistema qismining diagramma holati (b) : 1-shisha hosil qiluvchi 
oblast chegarasi; 2-sanoat shishalari tarkibini belgilovchi oblast; 3-Misr va Yaqin Sharqqa oid 
bo’lgan qadimiy shisha tarkiblari oblasti; E-evtektika; D- Na
2
O-CaO-SiO
2
sistemasidagi
devitrit 
tarkibi; R- Na
2
O 
.
2,25 SiO
2
-
eruvchan shisha tarkibi. 

---

Shixta tarkibiga kiruvchi komponentlar sonining oshishi ham shisha-sozlikda ijobiy rol 
o’ynaydi. Masalan, Na
2
O-CaO-SiO
2
,CaO-Al
2
O
3
-B
2
O
3
, Me
m
O
n
-P
2
O
5
-V
2
O
5
kabi sistemalar asosida 
shisha oson hosil bo’ladi (4-rasm). 
Silikat tarkibli sanoat shishalarida SiO
2
, CaO va Na
2
O bilan bir qatorda MgO va Al
2
O
3
ham 
qatnashadi. Magniy oksidi shishalarining kristallanishiga bo’lgan layoqatini biroz susaytiradi, 
alyuminiy oksidi esa ularning kimyoviy turg’unligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shisha hosil 
qiluvchi va modifikatorlar ustida A.A. Appen ko’p tadqiqotlar olib borgan. U ionlarning shisha 
strukturasidagi roli bo’yicha yaratgan klassifikastiyasi 1-jadvalda keltiriladi.