1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

TO’SATDAN O’TKIR VA SURUNKALI ZAHARLAIISH TO’G’RISIDA 
TUSHUNCHA 

---

470
Tibbiyotda fiziologik faol moddalar bilan zaharlanishning ikki turi: 
birdaniga o’tkir (qattiq) zaharlanish va surunkasiga zaharlanish bir-biridan 
farq qilinadi. Ta’sirchan, zaharli moddalarning organizmga bir yo’la ko’p 
miqdorda tushishi oqibatida sodir bo’ladigan zaharlanish b i r d a n i g a o’ 
t k i r z a h a r l a n i sh deb ataladi, mazkur ta’sirchan moddaning uzoq 
vaqt mobaynida organizmga oz-ozdan tushib turishidan zaharlanish holati s 
u r u n k a l i z a h a r l a n i sh deb ataladi. Organizm birdaniga,
favqulodda zaharlanganida yuzaga chiqadigan elementlar surunkali 
zaharlanishda kuzatiladigan alomatlardan farq qiladi. Masalan, kuchli ta’sir 
ko’rsatadigan biror fosfororganik moddaning o’ldiradigan miqdori (dozasi) 
hayvon organizmiga bir yo’la yuborilsa, hayvon darrov bezovtalanib, 
g’ayri-tabiiy holatga keladi: muskullari tortishadi. Juni xurpayib, nafasi 
bo’g’ilib qoladi, og’zidan so’lak oqib, ichak pyeristal’tikasi (to’lqinsimon 
harakati) kuchayadi. Hayvonning qon aylanishi buziladi, oqibatda nafas 
olishi qiyinlashib, o’ladi. 
Pesticidlar, kimyoviy moddalar bilan surunkasiga zaharlanishda 
o’zgacha holatlarni kuzatish mumkin. Bunda zaharlanishga xos belgilar 
asta-sekin avj olib boradi, jumladan turli muskul guruhlari, xususan orqa 
oyoq muskullari asta-sekin falajlanadi, yurak muskullari spazmaga 
yo’liqadi, yutish hamda hazm qilish qiyinlashib, hayvon ozib-to’zib ketadi 
va oqibatda o’ladi. 
Bir turdagi zaharli moddalar organizmga oz-ozdan, biroq su-runkasiga 
tushib turganda zaharlanish alomatlar kelib chiqishiga yana bir sabab shuki, 
ta’sirchan kimyoviy moddalar (xususan lipoidotrop, ya’ni yog’larga
singiydigan moddalar - DDT, al’drin, geksaxloran a 
boshqalar) tyeri osti yog’ to’qimalariga asta-sekin to’planib boradi (zahar 
depolarini hosil qiladi). 
Sodir bo’lishi mumkin bo’lgan o’tkir zaharlanish yoxud surunkali 
zaharlanish bo’lsin, ularning kelib chiqish mexanizmi mohiyatini atroflicha 

---