1-seminar. Suyaklarning tuzilishi. Suyaklarning tarkibi, organik va anorganik moddalar. Tana skeleti. Qo‘l va oyoq skeleti suyaklarining tuzilishi Miya qutisining tuzilishi. Gavda muskullarining tuzilishi

Tana skeleti.
Odam gavda skeleti umurtka pog’onasi, 12 juft kovurga va tush suyagidan tashkil topgan. 12 ko’krak umurtkalari, 12 juft kovurgalarni tush suyagi bilan birikishi natijasida ko’krak kafasi xosil buladi. Umurtka pogonasi kalla suyagi bilan odam tanasining uk skeletini xosil kiladi, tananing turli kismlarini bir-biri bilan boglaydi va aktiv xarakatlarida ishtirok etadi Umurtka pogonasining kanalida joylashgan orqa miyani ximoya kilish vazifasini bajaradi. Tananing ogirlik markazi umurtka pogonasining bel-dumgaza soxasida joylashganligi, umurtka poganasining segmentlardan tashkil topganligi, shakli, xajmi va egriklari odamda yurish va tik turish kobiliyatini ifodalaydi. Tananing asosiy ogirligi umurtka poganasiga tushadi. Umurtka poganasi misolida suyak sistemasiga xos bulgan mexanik konuniyatlarini namoen etilishini ko’zatish mumkin. Masalan, umurtkalar kichik xajmga ega, yengil, chunki asosiy kismi govak moddadan tuzilgan, va shu bilan birga katta yuklamalar kutarish kobiliyatiga ega. Umurtka pogonasini bir butun yaxlit tuzilma sifatida, xam pishik, xam xarakatchang bulishini bakkuvat bulgan boglovchi apparati ifodalaydi.
Umurtka pogonasi bir-birining ustida joylashgan aloxida umurtkalar yigindisidan tashkil topgan bulib, bular buyin umurtkalari - 7, ko’krak umurtkalari - 12, bel umurtkalari - 5, dumgaza umurtkalari - 5, va dum umurtkalari – 4-5. Voyaga yetgan odamda dumgaza va dum umurtkalari birlashib, aloxida dumgaza va dum suyagini xosil kiladi.
Umurtka pogonasining o’rtacha uzunligi erkaklarda 73-75 sm, ayollarda esa - 69-71 sm gacha buladi. Xar kaysi ayrim umurtkada old tomonda joylashgan tana va orqa tomondagi ravogi farklanadi. Ravog umurtka tanasiga ikkita oyokchasi orqali birlashib, umurtka teshigini xosil kiladi, xamma umurtkalarning teshiklari kushilishi natijasida umurtka kanalini xosil buladi. Umurtka kanalining mustaxkam suyakli devori orqa miyani yaxshi muxofaza etadi. Umurtkalar tanalari orasida umurtkalar-aro disklari joylashgan, ular kollagen-tolali togaydan tuzilgan bulib, xarakatlarni amortizatsiyasini ta’minlaydi. Umurtka ravogidan tok va juft usiklari chikkan buladi. Usiklarni umumiy soni 7 bulib, ulardan bittasi tok sonda, kolganlari 3 juft buladi.
Umurtka ravogining o’rta kismidan orqa tomonga bitta utkir kirrali usik, ikkala yonbosh kismidan esa bittadan kundalang usiklar va ikki juft bugim usiklari kurinadi. Bu yukorigi va pastki bugim usiklari bulib, umurtkalarni bir-biri bilan birikishini ta’minlaydi.
Umurtka tanasi bilan bugim usiklarining o’rta kismlarida yukorigi va pastki uymalar joylashgan. Umurtka pogonasida yukoridagi umurtkaning pastki uymasi yukori uymasi bilan birlashib, xar tarafda bittadan umurtka teshigini xosil kiladi. Bu teshiklar orqali orqa miya nervlari va kon tomirlari utadi
Umurtkalarning tuzilishi.
1. Buyin umurtkalari –odamda xamma umurtkalilarga uxshash 7 dona bulib, yukoridan birinchi va ikkinchi umurtkalar, boshka beshta buyin umurtkalaridan tuzilishlari bilan ancha fark kiladi. Buyin umurtkalarining tanalari kichkina, oval shaklida bulib, umurtka teshigi katta, tanalari uchburchak shaklida tuzilgan. Fakat buyin umurkalarining kundalang usiklarida dumalok kichkina teshiklari bulishi xarakterlidir. Bu teshiklar bir-biri bilan kushilib, maxsus suyakli kanal xosil kiladi, uni ichidan bosh miyani oziklantiruvchi kon tomiri utadi.
2-7 buyin umurtkalari tanasining orqa tomonida joylashgan utkir kirrali usiklari borgan sari uzayib borib, uchlari esa ikkiga ayrilgan buladi. 7 umurtkaning orqa usigi boshka buyin umurtkalariga nisbatan uzun va yugon bulib, tirik odamda teri ostida paypaslab ko’rish mumkin. SHuning uchun bu umurtkani turtib chikkan umurtka deyiladi. 6 buyin umurkasining kundalang usimtasida uyku dunglari joylashgan, bu dunglik oldida umumiy uyku arteriyasi utadi. Bu arteriyani bosib pulьsni xisoblash va konni tuxtatish mumkin.
Atlantni tanasi va utkir usigi bulmaydi, uni tarkibiga oldingi va orqa ravogi, ikki yenidan suyakli lateral massalar tafovut etiladi. Lateral massasining yuzalarida yukoridan yukorigi bugim chuqurchalari, pastidan pastki bugim chuqurchalari joylashgan. Yukorigi bugim chuqurchalar yerdamida atlant kallaning ensa suyagi bilan birikadi, pastki bugim chuqurchalari orqali ikkinchi buyin umurtkasi bilan birikadi. Atlantning utkir kirrali usik koldigi urniga orqa ravogida kichkina dumbok koldik xolda saklanib kolgan. Atlantning oldingi ravogi ikkinchi buyin umurtkasining tishsimon usigi bilan birikadi.
Buyinning ikkinchi umurtkasi - epistrofey deiladi va tishsimon usik yoki tishning bulishi bilan boshka xamma umurtkalardan ajralib turadi.
Tishsimon usig uk vazifasini bajarib, uni atrofida umurtka bilan kalla o’rtasida turli xarakatlar bajariladi. Tishsimon usig birinchi umurtkaning takomil etish paytida tanasi bulgan, keyinchalik uni urnida atlantda oldingi ravogi rivojlangan. Tishsimon usig esa ikkinchi buyin umurkaning tana tarkibiga utgan.
2. Ko’krak umurtkalarining tanalarining xajmi buyin umurtkalarga nisbatan kattarok va 1-12 ko’krak umurkasigacha borgan sari kattalashib boradi. Ko’krak umurtkalari uziga xos xususiyalarga ega.rasm № Ko’krak umurtkalarni utkir usiklari orqaga va pastga karatilgan bulib, tomga yepilgan sopol kabi bir-birini yepib turgan buladi. SHu sababli umurtka pogonasining ko’krak bo’limida xarakatchanligi chegaralangan buladi. Ikkinchidan, ko’krak umurtkalarining ikki yonboshlariga va kundalang usiklariga 12 juft kovurganing uchlari bugim xosil kilib kushilib turishi, ularni boshka umurtkalardan farklaydi.
Aksariyat kovurgalarning boshchalari yonma-yon joylagshan ikkita umurtka tanalarining yonbosh oraligiga urnashib turadi. SHuning uchun aksari umurtkalarning ikkala tomondan (tepa va pastida) yarimtadan chuqurchasi buladi. Yaxlit chuqurcha fakat 1, 11, 12 umurtkalarda uchraydi. Yana bor farkli belgilardan biri, ko’krak umurtkalarning kundalang usiklari bugim yuzalari bilan ta’minlangan. Bugim yuzalari kovurga dungchasi bilan birikib kundalang – kovurga bugimi yerdamida birikadi. Umurtka tanasi bilan uning ravogi o’rtasida joylashgan umurtka teshigining xajmi buyin umurtkalarga karaganda kichik buladi.
3. Bel umurtkalari - 5 dona, umurtkalarning orasida eng yirigi bulib, tanalari loviyasimon shaklida buladi. Umurtka teshigi katta va uchburchak shaklida, Kundalang usiklari bir oz yassilangan, frontal vaziyatda joylashgan. Utkir usigi kalta va yugon bulib, gorizontal urnashgan. Yukorigi va pastki bugim yuzalari sagittal vaziyatda urnashgan. SHu sababli umurtka pogonasining bel kismi ayniksa xarakatchan buladi. 5 bel umurkasining tanasi eng baland va katta kundalang xajmga ega.
4. Dumgaza umurtkalari - 5 dumgaza umurtkalarining birikishidan dumgaza suyagi xosil buladi.3,4, 5, dumgaza umurkalarning tanalari orasida joylashgan togayli disklarni suyaklanish jaraeni 13-15 yoshdan boshlanib, 1-2 dumgaza umurtkalari uchun 23-25 yoshda tugallanadi. Natijada yaxlit bir butun suyak xosil buladi .Bunday belgini paydo bulishi uzok evolyutsion rivojlanish jaraenida, antropogenez davomida odam tik xolatga utishi bilan gavda ogirligining dumgaza umurtkalariga katta yuklama bulib tushish natijasidir.
Dumgaza suyagi uchburchak shaklida bulib, yukorida joylashgan kengaygan kismi – tubi yeki asosi deiladi, va ponasimon uchi pastga va oldinga karagan.Dumgaza suyagi tubi bilan beshinchi bel umurtkasining tanasiga birlashadi.Dumgazaning asos kismining yen tomonlarida quloqsimon yuzalari bor, ular yerdamida dumgaza suyagi tos suyagi bilan birikib, bugim xosil kiladi. Dumgazada oldingi va orqa yuzalari farklanadi. Oldingi chanok yuzasi botik bulib, tos bushligiga karatilgan va turtta juft oldingi teshiklar kurinib turadi.
Dumgazaning orqa yuzasi gadir-budir bulib, bunda xam dumgazaning orqa turtta juft teshiklari kurinib turadi. Bu yuz satxidan o’rta tok va 2 juft yen kirralari utadi. Utkir usiklarni kushilib ketishi natijasida o’rta tok kirra xosil buladi, kundalang kirralarni kushilishidan esa yen kirralar xosil buladi. Dumgaza suyagida dumgaza kanali umurtka kanali bilan tutashgan. Dumgaza kanalining pastki teshigining ikkala tomonidan chikib turadigan usikchalar dumgaza shoxlarini xosil kiladi. Ayollarning dumgaza suyagi kengrok, kaltarok va kamrok bukilgan bulishi bilan erkaklar dumgazasidan ajralib turadi.
Dum umurtkalari - 4-5 rudimentar (koldik) umurtkalarni kushilishidan xosil buladi. Dum umurtkalarni kushilib ketishi 12 yoshdan boshlanib, suyaklanish jaraeni pastdan yukori tomon yunalgan va 25 yoshda tugallanadi. Dum umurtkalarda fakat tanalari saklanib kolib, kolgan elementlari esa yukolib ketgan.