|
7-rasm. Elektronning uz yadrosi atrofidagi xarakat
formasi: a-sferik, b-elleptik
Demak, Zommerfeld fikricha elektronning yadro atrofida aylanishi uch kvant son bilan xarakterlanishi kerak; n-asosiy yoki bosh kvant soni, l-yonaki kvant soni, m-magnit kvant son.
Atomlarning elektron formulalari
Atomdagi elektronlarning taksimlanishi elektron formula tarzida kursatiladi. Elektron formulani yozish uchun elementlarning davriy sistemadagi tartib nomerini va kaysi davrda joylashganini bilish kerak. Chunki elementning tartib nomeri elektronlar sonini, davr nomeri esa element atomi elektronlarning nechta energetik pogonalar buylab xarakat kilayotganini kursatadi. Elektron formulalarda s, p, d, f xarflar bilan elektronlarni energetik pogonachalari, xarflar oldidagi sonlar bilan elektronni kaysi energetik darajada joylashganligi va xarfning yukori ung kismidagi sonlar esa shu pogonachadagi elektronlar sonini kursatadi. Masalan, 6r3 oltinchi energetik darajaning r pogonachasida 3 ta elektron joylashganligini kursatadi. Buni alyuminiy va kadmiy elementlariga tadbik etib ularning elektron formulalarini yozamiz.
13 Al 1s22s22r63s23p1
48 Cd 1s22s22h63s23p64s23d104r64d105s2
Elektronlarning kvant sonlari
Elektronning xolatini asosan uning energiyasi xarakterlaydi. Elektron energiyasi, nur okimi zarrachalarining energiyasi kabi, fakat diskret, ya'ni kvantlangan kiymatlarga ega buladi. Elektronning atomda bulishi tulkin funksiyasi kvadrati (2) bilan ifodalanganligi uchun, bu funksiyaning kiymati uz navbatida uch kattalikka (n, l, m) boglik. Bundan tashkari elektron ya'na bitta kushimcha erkinlik darajasiga, ya'ni spin-kvant soniga ega. Demak, atomda elektron xolatini tulik ifodalash uchun turtta parametr kerak ekan. Bu parametrlar kvant sonlari deyiladi. Kvant sonlari xam, elektron energiyasi kabi istalgan kiymat kabul kilmasdan, fakat ma'lum kiymatlarga ega buladi.
1. Bosh kvant son - n-elektronning umumiy energiya zapasini yoki uning energetik darajasini ifodalaydi. Bosh kvant son 1 dan + gacha bulgan barcha butun sonlar kiymatiga ega bulishi mumkin. Agar elektron yadro maydonida bulsa, bosh kvant soni birdan yettigacha bulga kiymatni kabul kiladi. Energetik daraja sonlar bilan yoki bosh kvant soniga tugri keladigan xarflar bilan belgilanadi.
Бош квант сони
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
Даража ишораси
|
К
|
L
|
M
|
N
|
O
|
P
|
Q
|
2. Orbital (yonaki) kvant son - l-elektronning pogonachadagi energetik xolatini, elektron bulut shaklini xarakterlaydi. U elektronning kanday orbita buylab xarakat kilayotganligini kursatadi.
Kvant kavatlarda kavatchalarning soni bosh kvant soninig nomeriga teng. Orbital kvant soni noldan n-1 gacha bulgan barcha butun sonlar kiymatiga ega buladi. Masalan, bosh kvant soni nq4 bulsa, lq0.1.2.3 kiymatga ega buladi. Demak, turtinchi kvant kavatda turtta kavatcha buladi. Bu kavatchalar s,p,d,f xarflari bilan belgilanadi.
l ning son qiymati 0,1,2,3,4,5....
xarf belgisi s,p,d,f,g,h,...
Kavatchadagi elektronlar s,p,d,f elektronlar deyiladi.
Orbital kvant soni l=0.1.2.3. ya'ni tegishlicha s,p,d,f bulganda davriy sistemadagi barcha elementlarning elektron formulasini yozish mumkin.
Birinchi energetik pogonada bitta pogonacha (n=1,l=0)
Ikkinchi energetik pogonada ikkita pogonacha (n=2,l=0.1)
Uchinchi energetik pogonada uchta pogonacha (n=3,l=0.1.2)
Turtinchi energetik pogonada ikkita pogonacha (n=4,l=0.1.2.3)
Xar kaysi energetik pogonadagi elektronlar soni 2n2 bilan pogonachadagi elektronlarning maksimal kiymati esa (2L+1)*2 bilan aniklanadi. U vaktda elektronlarning maksimal kiymatlari: s=2: p=6: d=10: f=14 ga teng.
3. Magnit kvant son - m-elektronlarning magnit momentini xarakterlaydi va eelektron bulutning magnit maydoniga nisbatan yunalishini kursatadi. Magnit kvant soni butun sonlarni musbat va manfiy kiymatlarini xamda nolni, ya'ni orbital kvant sonining xam musbat xam manfiy kiymatlarini kabul kiladi. Masalan,
L=0 m=0 bitta qiymat
L=1 m=+1, 0,-1 uchta qiymat
L=2 m=+2,+1, 0,-1,-2 beshta qiymat
L=3 m=3,+2,+1, 0, -1,-2,-3 yettita qiymat
Magnit kvant sonining kiymati, bu ayni elektron pogonachaga tugri keladigan energetik xolatlar soni bulib u (2l+1) kiymatga ega. Demak, s-pogonachadagi bitta, r-pogonachadagi uchta, d pogonachada 5 ta, f-pogonachada 7 ta energetik xolat buladi. Energetik xolatni energetik yacheyka bilan, elektronlarni yacheykadagi strelkalar () bilan ifodalash kabul kilingan. Energetik yacheyka sxematik tugri turtburchak orkali kursatiladi
4. Spin kvant son - s-elektroning ichki kavatini xarakterlaydi. Spin kvant son elektron uz uki atrofida aylanishidagi magnit momenti bilan boglik, u ikki kiymatga, elektronni yadro atrofida magnit maydonga paralel yoki antiparallel xarakatiga karab +1/2 va -1/2 kiymatga ega buladi. Demak, eng kupi bilan 14 kiymatga ega bulishi mumkin.
Ikki elektroni uchta kvant soni (n, l, m) bir xil, lekin qarama-qarshi () spinli bulsa juftlashmagan, agar tuyingan spinli bulsa () juftlashmagan elektronlar deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
