|
Madaniy qurilish. 20—30-yillarda Qoraqalpog’iston madaniyatining rivoj-lanishi ziddiyatli kechdi.
1924-yili qoraqalpoq xalqi arab yozuvi asosida ishlab chiqilgan alifboga o’z tarixida birinchi marta ega bo’ldi. 1925-yilda esa birinchi qoraqalpoq alifbe kitobi bosib chiqarildi. Bu savodsizlikni tugatish tarmoqlari va maktablarning ishini ancha yengillashtirdi. 1924/25-o'quv yilida endi 53 ta shunday tarmoq va maktablar bor edi. O'qituvchilarning yetishmasligi, aksarining ma'lumoti pastligi savodsizlikni tugatishga doir ishga ancha halal berib keldi. 1928/29-o'quv yilida Qoraqalpog’iston viloyatida 3 ming nafarga yaqin kishi savodsizlikni tugatish tarmoqlarida o’qishni bitirib chiqdi va 4 ming nafar kishi o’qishni davom ettirib bordi. Viloyat rah-bariyati bunday sur'atlar bilan qoniqmay, 1937/38-o'quv yilining oxiriga kelib savodsizlikni butunlay tugatish va-zifasini qo’ydi. 30-yillarda savodsizlik uchun o’quv qo’llanmalarini chop etish ko’paydi.
Xotin-qizlar savodsizligini tugatishga alohida e'tibor berildi. Bu masalani hal qilish vaqtida bevosita ma'muriy choralar ham ko’rildi. Qoraqalpog’iston ASSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1935-yil dekabrida qabul qilgan maxsus qaroriga muvofiq, xotin-qizlar savodsizligini tugatishga to’sqinlik qiluvchi har qanday shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi kerak edi. Umuman olganda, bu harakat ijobiy natijalar bera boshladi. 1928-yili atigi 1815 nafar savodli xotin-qiz bo’lsa, 1935-yilda ularning soni 13644 nafarga yetdi. Juda ham to’la bo’lmagan ma'lu-motlarga qaraganda, Qoraqalpog’iston aholisining umu-miy savodxonligi 1937-yili 43 foizni, 1939-yilda esa 60 foizni tashkil etgan.
Savodsizlikni tugatishga oid qisqa muddatli kurslar maorif muammosini hal qila olmas edi. Qoraqalpoq xalqi shu qadar muhtoj bo’lib turgan mutaxassislarni keyinchalik tayyorlab berish uchun muntazam maktab talimigina mustahkam poydevor yaratib berishi mumkin edi. 1924/25-o'quv yilida viloyatda 49 ta maktab bor edi. 1927/28-o’quv yilida ularning soni 75 taga yetdi, ularda maktab yoshidagi bolalarning taxminan 16 foizi o’qidi. Maorifni rivojlantirishga dastlabki o’qituvchilar \ Esemuratov, RSeytmuratov, AAyteshev, H.Umarov va boshqalar ko’p kuch-quvvat sarfladilar.
30-yillarda umumiy boshlang’ich ta'lim joriy etildi. Yetti yillik maktablar soni ko’paydi. 1940-yil oxiriga lcelib bunday maktablar soni 108 taga yetdi. 1936/37-o’quv yilida birinchi o’n yillik maktab ham paydo bo’ldi. Mutaxassislar tayyorlash uchun Qoraqalpog’istonda pe-dagogika, moliya-reja, qishloq xo’jaligi texnikumlari va tibbiyot o’quv yurti ochildi. Mahalliy millat vakillari Toslikent, Samarqand va boshqa shaharlarning oliy o’quv yurtlari va texnikumlariga o’qishga yuborildi.
1934-yili To'rtko'1 pedagogika texnikumi bazasida Qoraqalpoq davlat o’qituvchilar instituti ochildi. Bu institut ikki bo’limdan: fizika-matematika va qoraqalpoq tili va adabiyoti bo’limlaridan tashkil topgan bo’lib, unda o’qish muddati ikki yil edi. Keyinchalik rus tili va adabiyoti hamda tarix fakultetlari ochildi.
1931-yili viloyatning dastlabki ilmiy markazi — ilmiy sohadagi muassasalarni birlashtirgan Qoraqalpoq keng tarmoqli ilmiy-tadqiqot instituti ish boshladi. Qoraqalpoq olimlari — L.Uruboyev, K.Alimbetov, T.Bekim-betov, N.Davkarayev, B.Yergaliyev, Ya.Do’sumov va boshqalarning oyoqqa turish davri xuddi shu yillarga to’g’ri keladi.
Qoraqalpog’iston adabiyoti va san'atining yangi janr va shakllar bilan zo’r berib boyib borish jarayoni 20-30-yillarga taalluqlidir. Adabiyotda she'riyatning keng tar-qalgan va chuqur ildiz otib ketgan an'anaviy turlari bilan bir qatorda, dramaturgiya, proza, tanqid mustahkam o’rin ola boshladi. Yangi qoraqalpoq adabiyotini boshlab berganlar orasida A.Musayev va S.Majitovlar bor edi. Iste'dodli shoir va yozuvcbilar guruhi yetishib cbiqdi.
Badiiy ijodiyotning musiqa, amaliy san'at va an anaviy bo’lgan boshqa turlari yanada rivojlanishi bi-lan bir qatorda, qoraqalpoqlar uchun san'atning yangi turi — teatr paydo bo’ldi va rivojlanib bordi. Oldiniga yoshlarning dramatik to’garaklari, kichikroq truppalar Paydo bo’ldi. 1930-yili «Tong nuri» degan dramatik truppa bazasida davlat musiqali drama teatri yaratildi.
T.Seytmuratov, M.Matchonov, B.Seitov, J.Seitova uning birinchi aktyorlari bo’ldilar. Keyinchalik boshqa teatrlar, shuningdek, musiqa o’quv yurtlari va konserva-toriya tashkil etildi.
Shu bilan bir vaqtda xalq oqinlari (jirau) va qo’shiqchi-mashshoqlar (baxshilar)ning an'anaviy mu-siqa san'ati rivojlanishda davom etdi. Og’izjirau, Japak-baxshi, Eshon-baxshi va boshqalarning zavq beradigan mahorati omma ichida juda mashhur bo’ldi.
20-30-yillar Qoraqalpog’iston uchun uning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini tubdan o’zgartirib yuborgan muhim hodisalarga boy davr bo’ldi.
Qoraqalpog’iston respublikasi qardosh O’zbekistonda o’z o’rniga ega bo’lib olmaguncha Qozog’iston va Rossiyaga ma'muriy jihatdan bo’ysunib keldi. Ommaviy qatag’onlar Qoraqalpog’istonni ham chetlab o’tmadi. Respublikaning o’n mingdan ortiq mehnatkashlari, ijodiy ziyolilar vakillari, partiya-sovet xodimlari qatag’on qilindi. Shunday bo’lsa-da, xalq o’ziga xoslik jihatlarini va o’z qadr-qimmatini saqlab qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
