1. Qimmatli qog'ozlar va korporativ obligatsiyalar bozori

2. O’zbekistonda tijorat banklarining korporativ qimmatli qog’ozlar bozoridagi amaliyoti.
O‘zbekiston banklari Markaziy bankdan olingan bosh litsenziyaga muvofiq, fond bozorida operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega bo‘ladi. Banklar mustaqil ravishda investitsiya va savdo portfelini shakllantirish tartibini o‘rnatadi shu bilan birga qimmatli qog‘ozni bir portfeldan ikkinchisiga o‘tkazishni ham.
Odatda qimmatli qog‘ozlar kutilgan daromadni keltirmasa va keltirish kutilmasa, shuningdek u o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani bajarib bo‘lsa yoki moliyaviy resurslarni ishlatilishini yaxshiroq yo‘llari paydo bo‘lsa ular sotiladi.
Bankning qimmatli qog‘ozlar portfelining strukturasi. (1-jadval)
1-jadval ⁵

Qimmatli qog‘ozlar portfeli
Investitsiya portfeli	Savdo portfeli
Foiz va divident shaklida foyda olish maqsadida olingan qimmatli qog‘ozlar	qaytarib sotish bo‘yicha qimmatli qog‘ozlar	REPO operatsiyalari bo‘yicha olingan qimmatli qog‘ozlar

Agar qimmatli qog‘ozlarga bank mablag‘i qo‘yilgan bo‘lsa, hisobot oyi natijalari bo‘yicha ularni qadrsizlanishiga rezervlar to‘zish uchun mo‘ljallangan bozor koterovkasini qimmatli qog‘ozlarga tegishli bo‘lsa, hisobot oyini oxirgi ish kunidagi bozor narxi qimmatli qog‘ozlarning ikki marta kamaygan amaldagi narx bo‘yicha olinadi.

Mijozning qimmatli qog‘ozlari portfelini yoki ushbu portfelning bir qismini hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan pul mablag‘larini boshqarish tijorat banklarining trast operatsiyalari tashkil qiladi.
Tijorat banklari trast operatsiyalarini amalga oshirish tufayli birinchidan, qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish, birjadagi operatsiyalarda foydalanishi mumkin bo‘lgan o‘zoq muddatli moliyaviy resurslarni bahramand bo‘la oladi. Ikkinchidan, trast operatsiyalariga bog‘liq bitimlarni banklar o‘z mijozlarining shartnomalari asosida amalga oshiradi, shuning uchun bitimlar qonunlar bilan cheklanmaydi. Uchinchidan, bank qimmatli qog‘ozlarni boshqarishdan komission mablag‘lar olib, o‘zi boshqarayotgan qimmatli qog‘ozlardan tushayotgan foydadan o‘z ulushini oladi. To‘rtinchidan, bank o‘z sarmoyalari bilan emas, balki o‘zgalar sarmoyalari bilan operatsiyalar o‘tkazadi va faqat trast shartnomasi doirasidagina javobgar bo‘ladi, asosiy tavakkalchilik esa qimmatli qog‘ozlar egasining zimmasida bo‘ladi.
Tijorat banklari xilma-xil trast operatsiyalarini bajarishi mumkin: mijozlarning pul mablag‘larini boshqarish, mijozlarning fond portfellarini shakllantirish va qimmatli qog‘ozlar paketlarini boshqarish; meroslar va xususiy trastlarni tasarruf etish, agentlik vazifalarini bajarish; obligatsiyalar chiqarish va to‘lov muddati kelganda obligatsiyalarni to‘lash fondlarini boshqarish; dividentlarni to‘lashga qimmatli qog‘ozlarni saqlashga, ularning xarakatini hisobga olishga, ularni boshqa qimmatli qog‘ozlarga almashtirib olishga oid, agentlik vazifalarini amalga oshirish; qimmatli qog‘ozlarga va qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga oid tavakkalchilikni sug‘urtalashda vositachilik qilish, qimmatli qog‘ozlar operatsiyasi yuzasidan buxgalterlik hisobi yuritish va hisobotlar to‘zish, qimmatli qog‘ozlar emitenti uchun transfert bo‘yicha agent (qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga oluvchi) vazifasini bajarish va boshqalardir.
Tijorat banklari asosan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni Respublika Fond bozorida «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi hamda o‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari asosida olib boradilar.
Qimmatli qog‘ozlar bilan tijorat banklarining aktiv operatsiyalari deganda bank o‘z yoki jalb qilingan boshqa mablag‘larini har xil qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan quyilmalarni, mablag‘larni bankdan chiqib ketishi va uning evaziga bankka bu mablag‘lar qimmatli qog‘ozlar sifatida qaytib kelishiga tushuniladi.
Banklarni aktiv operatsiyalariga quyidagilar kiradi:
1. Aksiyalarga va korporativ qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish.
2. Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMOlar) bilan operatsiyalarni bajarish.
3. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun kredit berish va hokazolar.
Aksiyalarga va qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish ya’ni, har xil aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini va boshqa qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish operatsiyalari hisoblanadi.
Ushbu operatsiyadan maqsad:
• birinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini sotib olib, ulardan keladigan divident orqali bankka daromad keltirish;
• ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini arzonroq narx bo‘yicha sotib olib, qimmatroq narxda sotish (spekulyativ operatsiyalar);
• uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari nazorat paketini sotib olib, ushbu aksiyadorlik jamiyati faoliyatini boshqarishda qatnashib, uni moliyaviy ahvolini yanada tiklab maksimal jihatda foyda olish.
Tijorat banklarni qimmatli qog‘ozlar bilan passiv operatsiyalari deganda, shunday operatsiyalar tushuniladiki, unda bank qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish va ularni sotish bilan bog‘liq operatsiyalar, buning evaziga bankga pul mablag‘lari jalb qilish tushuniladi.
Banklarning passiv operatsiyalariga quyidagilar kiradi;
- Aksiyalarni emissiya qilish.
- Depozit va jamg‘arma sertifikatlarini chiqarish.
- Veksellarni joylashtirish.
- Obligatsiyalarni chiqarish.
- «Trast» operatsiyalarini bajarish va hokazolar.
Depozit va jamg‘arma sertifikatlarini sotishdan tushgan arzon pul mablag‘ini bankdagi boshqa har xil yo‘nalishlarga joylashtiriladi va naqd pul tushumi ko‘payadi, buning hisobiga emissiya miqdori kamayadi. Bank o‘z operatsiyalarini aylangan muddatga o‘rnatilgan qo‘shimcha foiz to‘lash yo‘li bilan va obligatsiyalarini diskont yo‘li bilan, ya’ni nominal miqdoridan past miqdorda sotishi mumkin.
Depozitar faoliyati – bu qimmatli qog‘ozlar sertifikatlarini saqlash bo‘yicha xizmat ko‘rsatish yoki qimmatli qog‘oz huquqini o‘tkazish va hisobini yuritish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish. Depozitariya xizmatidan foydalanuvchi tomon deponent deyiladi. Deponent nomiga qimmatli qog‘ozlar xarakatining hisobini yurituvchi depo schyoti ochiladi. Qimmatli qog‘ozlar bilan banklararo operatsiyalarni amalga oshirish uchun banklar bir-birlarida depo schyotlari ochiladi. Depozitar va mijoz o‘rtasida ochiq yoki yopiq saqlash yo‘llari aks ettirilgan shartnoma to‘zilgan bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlarni ochiq saqlash usuli – bu qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish huquqini shunday registratsiya qilish yo‘liki, qaysiki, deponent depozitariyga alohida nishonalarsiz faqatgina ma’lum miqdordagi qimmatli qog‘ozga topshiriq berishi mumkin. Saqlashning yopiq usulida depozitariy depo schyotidagi mavjud aniq qimmatli qog‘oz bo‘yicha deponentning barcha topshiriqlarini qabul qilish va bajarishga majbur.
Uzoq muddatga resurs jalb qilish bo‘yicha banklarning moliyaviy instrumentlaridan biri qarzga qimmatli qog‘ozlar – korporativ obligatsiyalar chiqarishdir. “Kapitalbank” ATB respublika tijorat banklari ichida birinchilardan bo‘lib subordinatsiyalangan obligatsiyalar chiqarishni yo‘lga qo‘ydi.
Hozirda “Kapitalbank” ATB uch marta obligatsiyalar emissiyasini amalga oshirgan holda qimmatli qog‘ozlar bozorining faol ishtirokchisiga aylangan.
Birinchi va uchinchi obligatsiya emissiyasining asosiy parametiri:
2- jadval ⁶

Obligatsiya emissiyasining turi, tipi va shakli	Nomi yozilgan, foizli, subordinatsiyalangan hujjatlashtirilmagan obligatsiyalar
Chiqarilgan obligatsiyalar soni	4 000 dona
Bittasining nominal qiymati	1 000 000 so'm
Emissiyaning umumiy hajmi	4 000 000 000 so'm
Kimlar o'rtasida sotilishi	Yuridik shaxslar va O'zbekiston Respublikasi rezidentlari
Obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkalar qiymati	Qayta moliyalashtirish stavkasi + 2 %
Foiz to'lovlari	Chorakda bir marta oraliq to'lov ko'rinishida
Obligatsiyaning muomalada bo'lish muddati	Joylashtirilgan sanadan boshlab 7530 kun
Obligatsiyalarni muddati	Ko'zda tutilmagan


Ikkinchi obligatsiya emissiyasining asosiy parametrlari:
3- jadval ⁷


Obligatsiya emissiyasining turi, tipi va shakli	Nomi yozilgan, foizli, subordinatsiyalangan hujjatlashtirilmagan obligatsiyalar
Chiqarilgan obligatsiyalar soni	5 000 dona
Bittasining nominal qiymati	1 000 000 so'm
Emissiyaning umumiy hajmi	5 000 000 000 so'm
Kimlar o'rtasida sotilishi	Yuridik shaxslar va O'zbekiston Respublikasi rezidentlari
Obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkalar qiymati	Qayta moliyalashtirish stavkasi
Foiz to'lovlari	Chorakda bir marta oraliq to'lov ko'rinishida
Obligatsiyaning muomalada bo'lish muddati	Joylashtirilgan sanadan boshlab 3650 kun
Obligatsiyalarni muddati oldin pul to'lab, qaytarib olish imkoniyati va shartlari	6 yil o'tgach har yili bank muomalaga chiqarilgan obligatsiyasining 20% miqdorida obligatsiyalarni sotib olishga buyurtma berishi kerak.


“Kapitalbank” ATB O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozoridagi eng yetakchi banklardan biri. Moliya bozorining turli segmentlari orasida qimmatli qog‘ozlar bozori Bank uchun ustuvor hisoblanadi. Ko‘rsatiladigan xizmatlar turini kengaytirgan holda, Bank mijozlarning ehtiyojlarini qondirish yo‘lidan borib, mamlakat fond bozori rivojiga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Mazkur bozorda operatsiyalar ko‘lamini kengaytirish balans tuzilmasini maqbullashtirish, Bankning likvidlik va daromadlilik darajasini ko‘tarish hamda mijozlarning investitsiyalarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan.
Erkin pul mablag‘larini samarali jalb etib, ularni joylashtirar ekan, Bank mijozlar uchun ham, sheriklar uchun ham ishonchli hamkor bo‘lib qolmoqda. To‘plangan tajriba va yangi g‘oyalar Bank erishgan yutuqlar garovidir.
“Kapitalbank” ATB:
Investitsion institutlar milliy assotsiatsiyasi;
Qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari milliy assotsiatsiyasi;
Xalqaro emissiya sindikati a'zosidir.
Kapital bank qimmatli qog‘ozlar bozorida quyidagi operatsiyalar va xizmatlarni amalga oshiradi:
Investitsion vositachi;
Investitsion maslahatchi;
Investitsion aktivlarning boshqaruvchisi faoliyati;
Emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlar bilan REPO operatsiyalari;
Anderrayting faoliyati yuritish;
Birjadan tashqari savdo elektron tizimida qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotishga buyurtmalar qabul qilish.
Shuningdek AT "Aloqabank" qimmatli qog`ozlar bilan quyidagi operatsiyalarni amalga oshiradi: ⁸

• 
  shaxsiy aksiyalarni ochiq obuna yo`li bilan emissiya qilish va joylashtirish;
  
• 
  yuridik shaxslar uchun depozit sertifikatlarini chiqarish va joylashtirish;
  
• 
  jismoniy shaxslar uchun jamg`arma sertifikatlarni chiqarish va joylashtirish;
  
• 
  aksiya, obligatsiya va o`zga emitentlarning boshqa qimmatli qog`ozlarini sotib olish;
  
• 
  o`zga emitentlarning qimmatli qo`g`ozlarning barcha turlarini saqlash;
  
• 
  davlat qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olish;
  
• 
  O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki obligatsiyalarini sotib olish;
  
• 
  REPO kelishuvlarini (qimmatli qog`ozlarni qayta sotish sharti bilan oldi-sotdi kelishuvlari) amalga oshirish;
  
• 
  davlat qisqa muddatli obligatsiyalari, O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki obligatsiyalari bilan bitimlarni tuzishda, o`z nomidan vositachi sifatida, Investor hisobidan va topshirig`i bilan chiqish;
  
• 
  anderrayting xizmatlari.
  

Statistik ma’lumotlarga ko’ra :
AT “Aloqabank” Kengashining 2017 yil 4 iyuldagi yig‘ilishi Qarori 56-sonli bayonnomasi asosida yangi chiqarilgan AT «Aloqabank»ning hujjatsiz shakldagi egasining nomi yozilgan nominal qiymati 121 so‘m bo‘lgan 180 246 220 dona oddiy aksiyalari Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish Markazi tomonidan 2017 yilning 11 iyulida P0021-23-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan.
AT “Aloqabank” Kengashining 2018 yil 25 apreldagi yig‘ilishi Qarori 54-sonli bayonnomasi asosida qo’shimcha chiqarilgan AT “Aloqabank”ning hujjatsiz shakldagi egasining nomi yozilgan nominal qiymati 121 so‘m bo‘lgan 826 446 280 dona oddiy aksiyalari Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish Markazi tomonidan 2018 yilning 8 mayida P0021-24-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan.
AT “Aloqabank” Kengashining 2018 yil 8 avgustdagi yig‘ilishi Qarori 72-sonli bayonnomasi asosida qo’shimcha chiqarilgan AT “Aloqabank”ning hujjatsiz shakldagi egasining nomi yozilgan nominal qiymati 121 so‘m bo‘lgan 4 507 669 173 dona oddiy aksiyalari Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish Markazi tomonidan 2018 yilning 24 avgustida P0021-25-son bilan davlat ro‘yxatiga olindi.
AT “Aloqabank” Kengashining 2019 yil 21 noyabrdagi yig‘ilishi Qarori 70-sonli bayonnomasi asosida qo’shimcha chiqarilgan AT “Aloqabank”ning hujjatsiz shakldagi egasining nomi yozilgan nominal qiymati 121 so‘m bo‘lgan 575 206 611 dona oddiy aksiyalari Kapital bozorini rivojlantirish Agentligi tomonidan 2019 yilning 10 dekabrida P0021-26-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan.
Shuningdek ‘ASAKA’ bankning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati quyidagicha:
«Asaka» bank faoliyatining tashkil etilgan kundan boshlab hozirgi kunga qadar ustuvor yo’nalishlaridan biri — qimmatli qog’ozlar bilan amaliyotlar o’tkazish hisoblanadi. Hozirgi kunda «Asaka» bank yirik emitentlardan biri, O’zbekiston Respublikasi moliya bozorining investori, shunigdek, ushbu bozorning turli segmetlarida mijozlarga keng doirada xizmat ko’rsatuvchi investitsion institut hisoblanadi.
Asaka» аktsiyadorlik tijorati banki O’zbekistonda yirik banklardan biri bo’lib, rejali asosda o’z aksiyalarini chiqarib joylashtirmoqda. Bank aksiyalari «Toshkent» RFBning rasmiy birja listingida «С» toifasiga kiradi. Hozirgi kunda Bankning yirik aktsiyadorlari — O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va Taraqqiyot Jamgarmasi ва O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi hisoblanadi
Depozit sertifikatlari bozorida «Asaka» bank O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari o’rtasida yetakchi o’rinni egallab kelmoqda. Oxirgi 10 yil davomida Bank o’n to'rt marotaba depozit sertifikatlarini muomalaga chiqardi, ularning o’n ikkitasi to’liq so’ndirildi. Chiqarilgan depozit sertifikatlarning umumiy hajmi 705,0 mlrd.so’mni tashkil etdi. Mazkur vosita O’zbekiston Respublikasi yuridik shaxslariga vaqtincha bo’sh mablag’larini olti oydan uch yil muddat doirasida ishonchli va likvid aktivlarga joylashtirish imkoniyatini beradi. “TRANSTBANK” xususiy aksiyadorlik banki O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi asosida qimmatli qog‘ozlar bozorida quyidagi turdagi faoliyatlarni amalga oshiradi: ⁹
Emissiyaviy faoliyat. Bank emissiyaviy faoliyati davomida o‘z oldiga ustav kapitalini oshirish hamda aholining va tadbirkorlik sub’ektlarining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish maqsadida qo‘yidagi qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqaradi:

• 
  Aksiya;
  
• 
  Korporativ obligatsiyalar;
  
• 
  Depozit va omonat sertifikatlari.
  

Mazkur qimmatli qog‘ozlar O‘zbekiston Respublikasining jismoniy va yuridik shaxslariga vaqtincha bo‘sh mablag‘larini ishonchli va likvid aktivlarga joylashtirish imkoniyatini beradi.
“Trastbank” xususiy aksiyadorlik banki “Toshkent” Respublika fond birjasining a’zosi hisoblanadi. Bank aksiyalari fond birjasining eng yuqori “A” listingidan joy olgan.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2020 yilning 24 iyunida «Toshkent» RFBda «ASIA ALLIANCE BANK» ATB 45 mlrd so‘mlik korporativ obligatsiyalari joylashtirilishi yakunlandi. Bu ro‘yxatga olingan obligatsiyalarning 90% dan ortig‘ini tashkil etadi, deb xabar bermoqda Kapital bozori agentligi. «ASIA ALLIANCE BANK» ATB chiqargan korporativ obligatsiyalarning nominal qiymati – 1,0 mln. so‘m. Ushbu obligatsiyalarning chiqargan korporativ obligatsiyalarning ro‘yxatdan o‘tgan hajmi 50,0 mlrd so‘mni tashkil etadi. Nominal qiymati – 1,0 mln. so‘m, muomala muddati – 7 yil (yoki joylashtirilgan kundan boshlab 2557 kun). Ushbu obligatsiyalarning daromadliligi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish stavkasiga teng bo‘lib, yiliga + 4% ni tashkil etadi. Obligatsiyalar bo‘yicha choraklik foiz to‘lovlari ham ko‘zda tutilgan. Obligatsiyalar «Toshkent» RFB listingiga kirib, ochiq aylanishi mumkin. Ma’lumot uchun: «ASIA ALLIANCE BANK» ATB ning 100% aksiyalariga O‘zbekiston Respublikasi davlat aktivlarini boshqarish agentligi egalik qiladi. «ASIA ALLIANCE BANK» ATB O‘zbekistondagi yosh va jadal rivojlanayotgan, loyihalarni moliyalashtirish sohasidagi faol banklardan biridir. 2011 yil noyabr oyidan boshlab bank «Moody’s Investor Service» xalqaro reyting agentligining reytinglariga kirgan. «ASIA ALLIANCE BANK» ATB quyidagi reytinglarga kiritilganki, ular har yili Agentlik tomonidan tasdiqlanadi:

• 
  kontragent uzoq muddatli xatarlarini bank tomonidan baholash (CR Assessment) – B1 (cr) darajasi;
  

depozitlarning uzoq va qisqa muddatli reytinglari – V2 darajasi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2016-2019 yil natijalari bo’yicha ‘O’zsanoatqurilishbank’ ATBning dividentlarini to’lash va hisoblash bo’yicha ma’lumoti( 4- jadval) ¹⁰

4- jadval