1. Pulning kelib chiqishi,mohiyati va zaruriyati

100.Bimetallizm, monometallizm pul tizimlarining mazmun 
mohiyati 
Bimetallizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall 
(ko’pincha oltin va kumush) bajargan, bu tizimda ikkala 
metalldan ham tangalarning erkin muomalaga chiqarilishi va 
ularning cheksiz almashishiga amal qilingan. Parallel valyuta 
tizimida ikki metall qiymati stixiyali, metallning bozor bahosiga 
munosib tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar 
orasidagi mutanosiblikni o’rnatib qo’ygan. Oltin va kumush 
tangalarning chiqarilishi va ularning aholi tomonidan qabul 
qilinishi ana shu mutanosiblikka muvofiq amalga oshirilgan. 
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki 
kumush) umumiy ekvivalent va pul muomalasining asosi bo`lib 
xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga va boshqa qiymat belgilari 
qimmatbaxo metallar almashiniladi. Kumush monometalizmi 
Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada 1847-1875 yy. da 
mavjud bulgan. 
101.Natural pullarning paydo bo'lishi va ulardan 
foydalanish tarihi 
Natural pullar. Jamiyatning dastlabki davrlarida tolov vositasi 
sifatida foydalanilgan pullar buyum yoki natural koVinishida 

---

bolgan. Natural pullar - bu real ko'rinishga ega bolgan 
tovarlardir, ushbu pullaming qiymati tovaming o‘zida aks 
ettirilgan bolib, ulaming sotib olish qobiliyati tovarlar qiymati 
bilan ifodalangan. Malum bir tovaming pul o'mida 
foydalanishda uning iste’mol qiymati muhim ahamiyat kasb 
etgan. Natural shakldagi pullami uchta guruhga ajratgan holda 
tasniflash mumkin:
1. Hayvonlar shaklida. Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va 
ulardan tayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qo*y, buqa, 
jun, suyak va boshqalar.
2. Buyum shaklida. Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali 
qazilmalar va metallar hamda ulardan yasalgan mehnat 
qurollarini keltirish mumkin. Masalan, qimmatbaho toshlar va 
metallar, tuz va boshqalar.
3. O'simlik shaklida. Bulaming tarkibiga turli o'simliklar va 
ulaming mevalari kiradi. Masalan, bug‘doy, mevalar, tamaki va 
boshqalar. Natural pullaming paydo bolishi va ulardan
foydalanish tarixi juda chuqur va qiziqarlidir. Odamlar dastlab 
yowoyi holda yashagan davrda barcha kishilar topgani o'rtada 
bolgan, birgalikda iste’mol qilgan, keyinchalik bir urug‘ga 
mansub kishilar qabila-qabila bolib yashay boshlagan. Qabila 
ichida odamlar bir-biriga yordam berishi, oziq-ovqatlami 
baham ko'rishi kerak bolgan. Bu beg'araz tartibda amalga 
oshirilib, buning o'miga ular bir-biridan hech narsa umid 
qilmagan, hamma narsa o'rtada bolgan. Keyinchalik ibtidoiy 
urug‘chlikning rivojlanishi natijasida turli qabila qatlamlari 
vujudga kelgan. Vaqti- vaqti bilan ular o'rtasida dahshatli qonli 
to'qnashuvlar bolib turgan. Ushbu to‘qnashuvlar natijasida bir 
qabila ikkinchisi ustidan g‘alaba qozongandan key in, ulaming

---

barcha narsalarini talon taroj qilgan. Shu bois, ayrim qabilalar 
tinchlikni saqlash maqsadida kuchli qabilalarga narsalar, asosan 
iste’mol qilinadigan narsalami bergan. Aynan shu jarayon ham 
kishilar o‘rtasida bir tomonlama ayirboshalash munosabatlarini 
vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Tosh 
asri davrida kishilar yerlami o'zlashtirib ekin eka boshlagan, 
keyinchalik dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. 
Dastlab yaratilgan narsalar barchasi bir yola iste’mol qilingan 
bolsa, endi malum miqdorda zaxiralar qilina boshlagan. Zaxira 
qilindimi, u yerda ortiqchalik vujudga kelgan. Ortiqcha narsalar 
esa unga egalik qiluvchi tomonidan erkin ravishda tasarruf 
qilingan. Buning natijasida ayirboshlash jarayoni jonlana 
boshlagan. Shuningdek, keyinchalik hunarmandchilik vujudga 
kelgan, bulaming barchasi kishilar oYtasidagi bir tomonlama
ayirboshlashdan ikki tomonlama ayirboshlash zaruriyatini
keltirib chiqargan. Odamlar o'rtasida dastlab ayirboshlash 
vositasi sifatida juda keng tarqalgani mehnat qurollari 
hisoblanadi, 1- rasmga qarang. Mehnat qurollariga dehqonda, 
chorvadorda yoki hunarmandda juda katta ehtiyoj mavjud bolib, 
ular o‘z mahsulotlarini iloji boricha mehnat qurollariga 
ayirboshlashga intilar edi. Mehnat qurollari eng qadimiy tovar-
pullar hisoblanadi. Masalan, tosh asrida Yevropada eng ko‘p 
tarqalgan ayirboshlash vositasi kremnivie boltalar hisoblangan.
Manbalarga ko‘ra ular juda yirik bolib, ayrimlarini og'irligi 40 
kgni tashkil etgan. Yevropada kremnivie boltalar juda keng 
tarqalgan bolib, unga ega bolgan kishilar juda boy va mavqei 
yuqori hisoblangan28. Agar Yevropada bolta juda keng 
tarqalgan tolov vositasi hisoblansa, Rossiyada iste’mol mollari 
ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgan. Masalan, 
iste’mol tovarlari ichida buqalar asosiy tolov vositasi sifatida 

---

tan olingan. Barcha narsaning qiymati, hatto yerlar ham
buqalar bilan olchangan. Manbalarga ko‘ra, Xitoyning Xuanxe 
provinsiyasida odamlar chorvachilik bilan shug'ullangani bois, 
bundan 4 ming yil oldin Xitoyda natural pullar sifatida buqalar,
mayda tolov vositasi sifatida qo'ylar xizmat qilgan.