1. Pul muomalasi. Pul tizimi va uning tarkibiy qismlari

3.Inflyatsiya va uning kelib chiqish sabablari. Inflyatsiya darajasi va sur’ati

Iqtisodchi olimlar iqtisodiyotni xuddi odam organizmiga o‘xshatadilar. Pul shu organizm, ya’ni iqtisodiyotning qoni sifatida uning hamma hujayralariga oziqa berib, hayot baxsh etib yuradi. Iqtisodiyot sog‘lom bo‘lishi, rivojlanib borishi uchun sog‘lom, yetarli miqdorda pul bo‘lishi zarur. Sog‘lom pul deganda, bu qadri

barqaror, keragidan ortiq ham, kam ham bo‘lmagan pul tushuniladi. Agar shunday bo‘lmasa, bu mamlakatda pul sog‘lom emas, ya’ni inflatsiyaga uchragan deyiladi.

Inflatsiya deganda pulning keragidan ortiq muomalaga chiqarilishi natijasida narxlarning to‘xtovsiz o‘sishi va pul qadrining pasayib borishi tushuniladi. Inflatsiya davrida mamlakatda pul miqdori sotiladigan tovarlar va xizmatlarga nisbatan ortib ketadi. Inflatsiyani bir qator sabablar keltirib chiqaradi:

1) iqtisodiyot subyektlarining o‘z xarajatlarini iqtisodiy imkoniyatlariga nisbatan oshirib yuborishlari. Bu degani davlat, firma va korxonalar, oilalar mavjud daromadlariga qarab sarf-xarajatlar qilishlari kerak. Agar davlat xarajatlari ko‘payib kamomadni muomalaga qo‘shimcha pul chiqarish hisobidan qoplaydigan bo‘lsa, bu pul tovarlar bilan ta’minlanmagan bo‘ladi va shu sababli pul ko‘paygan holda tovar yetishmaydi va narx oshadi, natijada bozorda narxlar o‘sib ketadi, pul qadri pasayadi;

2) ishlab chiqarishning qisqarishi. Ishlab chiqarish qisqarganda, odatda, muomaladagi mavjud pul miqdori ko‘paymaydi, ammo unga nisbatan mamlakatda tovarlar miqdori kamayadi, narx oshadi, pul qadri pasayadi;

3) mamlakatga import qilingan tovarlar narxining ko‘tarilishi. Bu mamlakat ichidagi o‘xshash va o‘rinbosar tovarlar narxini oshiradi. Inflatsiyaning ikki turi bor:

1. Talab inflatsiyasi. Bu holat aholi qo‘lidagi pulning ko‘pligidan kelib chiqadi. Natijada odamlar tovarlarni ko‘proq xarid qilishga harakat qilishadi.

2. Taklif inflatsiyasi. Bunda bozorlarda resurslar qimmatlashadi, xarajatlar oshib, foyda kamayadi. Ishlab chiqaruvchilarning Tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirishga intilishi pasayadi, qiziqmay qo‘yadilar. Natijada tovarlar taklifi kamayadi, narxlar esa o‘sib ketadi. Inflatsiyaning uzoq davom etishi iqtisodiyotning inqirozga uchrashiga olib kelishi mumkin. Buning oldini olish uchun inflatsiya darajasini aniqlash zarur bo‘ladi. Inflatsiya darajasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

J=(V1:V2)*100

Inflatsiya darajasi ko‘rsatkichi (J) oldingi davrdagi narx o‘sishini

(V1) keyingi davrdagi narx o‘sishi (V2)ga bo‘lish yo‘li bilan topiladi.

Agar V1=30, V2=120 bo‘lsa, bunda J = 25 % bo‘ladi.

Giperinflatsiya. Bu holat kuchli inflatsiya deyiladi va u chuqur

iqtisodiy inqirozlar davrida kelib chiqadi. Bu holatda inflatsiya

darajasi oyiga 50 % va undan ortiq ham bo‘lishi mumkin.