1. Psixologiya sohasida ilmiy tekshirish olib borishning o’ziga xosligi

Assotsiativ tajriba – K.G. YUng, M. Vertgeymer va D. Klyayn tomonidan bir vaqtda taklif 

etilgan  va  shaxs  motivatsiyasini  tadqiq  etishga  mo‘ljallangan  loyihalash  metodi.  Bu  metodda 

sinaluvchiga rag‘bat so‘zlar to‘plamiga javoban miyaga kelgan so‘zlarni iloji boricha tez aytish 

taklif etiladi. Bunda yuzaga kelgan tasavvurlar rag‘bat-so‘z va sinaluvchining javobi o‘rtasidagi 

bir xil tasavvurlarning turi, qaytarilishi, vaqtiga ko‘ra qayd etiladi. 

Keyingi  yillarda  psixologik  tashhislash  metodlari,  test  sinovlari  keng  ko‘lamda  olib 

borilmoqda. 

Psixologiyaning  ob’ektiv  metodlariga,  shuningdek,  psixologik  tashhislash,  aniq  shaxs, 

odamlar  guruhi,  u  yoki  bu  psixik  vazifaning  holatlari,  xususiyatlarini  baholash  yoki  aniqlash 

maqsadida qo‘llaniladigan test sinovlari ham kiradi. 

Test  deb,  bir  xil  shaklda  tuzilgan,  qisqa,  vaqt  bo‘yicha  chegaralangan,  miqdoriy  kattalik 

bilan  ifodalangan  individual  tafovutlarni  o‘rnatish  uchun  mo‘ljallangan  psixologik  tashhislash 

sinoviga aytiladi. Testlar yordamida odamlarni o‘zaro bir-biri bilan solishtirgan holda o‘rganish, 

ular  psixologiyasi  va  hulq-atvoriga  baho  berish  mumkin.  Test  sinaluvchining  o‘zini  tutishini 

belgilovchi  qat’iy  qoida  bo‘yicha  sinaluvchilar  bajarishi  zarur  bo‘lgan  vazifalar  to‘rlamidan 

iborat.  Testlarning  bajarilishi  javoblarning  to‘g‘riligi  mezoni  bo‘yicha  baholanadi.  To‘g‘ri 

bajarilgan  vazifalar  uchun  ballar  belgilab  qo‘yilgan.  Testning  rag‘bat  materiali  barcha 

sinaluvchilar tomonidan bir xilda qabul qilinishi kerak. 

Testlarga  berilgan  javoblarni  ishlab  chiqishning  ma’nosi  shundan  iboratki,  olingan 

ma’lumotlar  kalit  yordamida  baholashning  ma’lum  ko‘rsatkichlari,  masalan,  shaxsning 

xususiyatlari  bilan  solishtiriladi.  Aniqlashning  so‘nggi    natijalari  test  ko‘rsatkichlarida  o‘z 

ifodasini topadi. Ularning tashhislashdagi ahamiyati, odatda, ko‘p sonli sinaluvchilarda statistik 

hisoblash yo‘li bilan olingan ko‘rsatkichlar bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. 

Testlar  bir  necha  mezonlarga  ko‘ra  tasniflanadi.  Maqsadga  ko‘ra,  tanlash,  ajratish, 

tasniflash teslariga bo‘linadi. Mazmuniga ko‘ra,: a) umumiy qobiliyatlar uchun  (intellektual va 

kreativ);                  b)  maxsus  qobiliyatlar:  shaxs  testlari,  yutuqlarga  erishish  testlari,  mezonli-

yo‘naltirilgan  testlarga  ajratiladi.  SHakliga  ko‘ra  testlar  individual  va  guruhli  bo‘lib,  quyidagi 

turlarga bo‘linadi: 

- verbal va noverbal (taqdim etilgan vazifalarning shakliga ko‘ra); 

- blankli testlar («qalam va qog‘ozli») – sinaluvchiga taqdim etilish shakliga ko‘ra; 

- asbobli testlar (maxsus asboblar yordamida); 

- kompyuter testlari. 

Texnika  usullari  nuqtai  nazaridan  testlar  to‘rt  turga  bo‘linadi:  1)  ob’ektiv,  ko‘pchilik 

hollarda  asbobli,  psixofiziologik  sinovlar,  masalan,  emotsional  holatni  belgilab  beruvchi  teri-

galvanik refleksini o‘lchash; 2) so‘rov metodikalari yoki sub’ektiv testlar, masalan, G. Ayzenk 

va  R.  Kettelning  umumshaxsiy  testlari;  3)  «qalam  va  qog‘ozli»  testlar,  masalan,  diqqatni 

tashhislash  uchun  –  matndagi  ma’lum  harflarni  o‘chirish  yoki  labirintdan  eng  yaqin  chiqish 

yo‘lini chizish va boshqalar;   4) sinaluvchilar hulq-atvori ifodalanishini baholashga asoslangan 

testlar, masalan, shaxsning guruh tomonidan baholanishi metodikasi (SHGB). 

Psixologiyada  testlar  bilish  jarayonlari,  hissiy-irodaviy  soha,  shaxsning  psixologik 

xossalari,  shaxslararo  munosabatlarni  tadqiq  etish  uchun  qo‘llaniladi.  Masalan,  Ayzenkning 

---

verbal matni aqliy qobiliyatlarni baholashga, Teylor testi esa xavotirlanish darajasini aniqlashga 

mo‘ljallangan.