1. Psixologiya fannining prinsiplari va tarmoqlari

1. Psixologiya fannining prinsiplari va tarmoqlari.
Psixologiya fanining asosiy prinsiplari. Hozirgi zamon psixologiya fanining quyidagi prinsiplarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: determinizm printsipi, ong va faoliyat birligi printsipi, psixikaning faoliyatda rivojalanish printsipi. Determinizm printsipiga ko‘ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va yashash sharoiti o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Agar, hayvon psixikasi haqida gapiradigan bo‘lsak, uning taraqqiyoti biologik qonuniyatlar asosida ro‘y beradi. Inson psixikasining taraqqiyotiga esa ishlab chiqarish usullari, ijtimoiy tarixiy omillar ta’sir qiladi. Ong va faoliyat birligi - ong va faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, ular bir butunlikni tashkil qiladilar. Ong faoliyatning ichki rejasini uning programmasini tashkil etadi. Psixikaning faoliyatda rivojlanishi prinsipiga ko‘ra psixika taraqqiyot mahsuli, faoliyat natijasi deb qaraladi. Faoliyat jarayonida (o‘qish, o‘yin, mehnat) odam ijtimoiy tajribani o‘zlashtiradi, bu esa psixik taraqqiyotning faqat insongagina xos shaklini tarkib toptiradi.
Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va tarmoqlari.

Hozirgi zamon psixologiya fani amaliyotning turli sohalari bilan bog‘langan, g‘oyat tarmoqlanib ketgan fanlar tizimidan iborat. Psixologiya fanining barcha sohalarini quyidagi asoslar bo‘yicha klassifikatsiya qilish mumkin: konkret faoliyatning psixologik tomoni; taraqqiyotning psixologik tomoni; insonning (taraqqiyot va faoliyat sub‘ekti sifatida) jamiyatga bo‘lgan munosabatning psixologik tomoni. Konkret faoliyatning psixologik tomoni bo‘yicha psixologiya fanining bir qator sohalarini ajratib ko‘rsatish mumkin.

Mehnat psixologiyasi. Mehnat psixologiyasi inson mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishining psixologik asoslarini o‘rganadi. Odamning kasb uchun muhim ahamiyatga ega xususiyatlarini, mehnat malakalarining shakllanishi va taraqqiyoti qonuniyatlarini o‘rganish, ishlab chiqarish vositalarining turli xususiyatlari (rangi, mosligi, joylashishi) ish joyi kabilar-ning kishiga (mehnatkashga) ta’sirini o‘rganish mehnat psixologiyasining vazifasiga kiradi. Mehnat psixologiyasining taraqqiyoti jarayonida uning tarkibidan bir qancha mustaqil sohalar ajralib chiqdi. Shulardan biri injenerlik psixologiyasi. Injenerlik psixologiyasi inson va mashina o‘rtasidagi vazifalarni taqsimlash, ularning vazifalarini muvofiqlashtrish kabi muammolarni o‘rganadi. Psixologiyaning bu sohasi asosan avtomatlashtirilgan sistemalarni boshqaruvchi operatorlarning faoliyatini o‘rganadi. Ke-yingi yillarda mehnatva injenerlik psixologiyasi tarkibidan avval aviatsiya, keyinchalik kosmik psixologiya ajralib chiqdi.
Pedagogik psixologiyaning predmeti ta’lim va tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu soha o‘quvchilarda tafakkurning tarkib topishi, intellektual faoliyat malakalari va usullarini o‘zlashtirishni boshqarish muammoalri, ta’lim samaradorligiga ta’sir qiluvchi psixologik omillarni, pedagoglar va o‘quvchila orasidagi munosabtlarni, o‘quvchilardagi individual tafovutlar va ularni hisobga olishni, psixik taraqqiyotdan orqada qolgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish kabi muammolarni o‘rganadi.
Pedagogik psixologiyaning ta’lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, pedagogik faoliyat psixologiyasi, anomal rivojlangan bolalarga ta’lim va tarbiya berish psixologiyasi kabi ko‘plab tarmoqlari mavjud.
Meditsina psixologiyasi. Psixologiyaning bu sohasi tibbiyot xodimlarining faoliyatini, bemorlarning xulq-atvorini o‘rganadi. Meditsina psixologiyasi quyidagi qismlarga bo‘linib ketgan: neyro psixologiya–psixik xodimlarning millati fiziologik tuzilmalari, asoslarini, mexanizmlarni o‘rganadi; psixofarmokologiya- davolashda qo‘laniladigan turli xil dorilarning kishi psixikasiga ta’sirini o‘rganadi; psixoterapiya-bemorlarni davolashda turli psixik ta’sirlardan foydalanish; psixoprofilaktika va psixogigiena-turli psixik kasalliklarning kelib chiqishi, ularni profilaktika qilish masalarini o‘rganadi.
Yuridik psixologiya - huquq tizimida amalga oshirish mobaynida yuzaga keladigan masalalarni ko‘rib chiqadi. Uning tarmoqlari: sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitensiar yoki axloq tuzatish mehnati psixologiyasi.
Harbiy psixologiya-jangavor harakatlar sharoitidagi odamning xulq-atvori, boshliqlar va ularning qo‘l ostidagilar o‘zaro munosabatlarining psixologik tomonlari «psixologik urush» olib borish va unga qarshi kurash kabi masalalarni o‘rganadi.
Sport psixologiyasi- sportchi va uning shaxsiy xususiyatlari, ularni psixologik jihatdan tayyorlash shart-sharoitlari va vositalari, sport musobaqalarini tashkil qilish va o‘tkazish kabi masalalarni o‘rganadi.
Savdo psixologiyasi–xaridorlar psixologiyasini, talablarini, ularning individual xususiyatlarini hisobga olish, xizmat ko‘rsatishning psixologik omillari, reklamalarni tayyorlash, ularning xaridorga ta’siri kabi masalalarni o‘rgandi.
Yosh davrlari psixologiyasi- psixik xususiyatlarning yosh davomidagi dinamikasini, psixik taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganadi. Yosh davrlari psixologiyasi quyidagi tarmoqlarga ega: bolalar psixologiyasi, o‘smirlar psixologiyasi, o‘spirin yoshlar psixologiyasi, katta yoshli kishilar psixologiyasi, geranto psixologiya (qariyalar psixologiyasi).
Sotsial psixologiya (ijtimoiy psixologiya ham deb yuritiladi)-kishilar orasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan psixik hodisalarni o‘rgandi. Uning predmeti turli xildagi uyushgan va uyushmagan, rasmiy va norasmiy birlashmalardagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganish. Sotsial psixologiya ijtimoiy kayfiyatni, taqlid qilish hodisasini, «psixologik» yuqishni, guruhlardagi tabaqalanish va liderlik hodisalarini o‘rganadi.
Shu tartibda psixologiya fanining boshqa sohalarini ham ko‘rib chiqish lozim. Buz ulardan ba’zilarini sanab o‘tish bilan cheklanamiz xolos. Bularga differensial psixologiya, siyosiy psixologiya, iqtisodiyot psixologiya, boshqaruv psixologiyasi, anomal taraqqiyot psixologiyasi va uning tarmoqlari, qiyosiy psixologiya (zoo psixologiya ham deb yuritiladi) va boshqalar.